Historia sztuki starożytnej 2800-DWHIS-OG

Wykład dotyczy historii sztuki starożytnej Grecji i Rzymu od epoki brązu (kultura egejska) po schyłek starożytności. Omawiane są najważniejsze zjawiska artystyczne związane z rozwojem greckiej rzeźby, jej wpływów na rzeczywistość rzymską, na powstawanie estetycznych schematów i klasycyzmów. Nacisk położony jest także na przekształcenia architektury i jej dekoracji, rozumianej w kontekście topografii miast antycznych i uwarunkowanej ewolucją instytucji greckiej „polis” i rzymskiej „civitas”. Budowle publiczne, przede wszystkim świątynie i teatry analizowane są pod kątem ich społeczno-historycznych uwarunkowań, natomiast prywatne domy widziane są w kontekście struktury i różnych funkcji rodziny, autoprezentacji i statusu społecznego mieszkańców, decydujących nie tylko o kształcie architektury prywatnej, ale i o jej rzeźbiarskiej, malarskiej, mozaikowej dekoracji. Tak sformułowana problematyka wymaga sięgania do źródeł archeologicznych, ikonograficznych, ale istotną rolę odgrywają też teksty autorów antycznych (Pauzaniasz, Witruwiusz, Pliniusz Starszy i in.).
1. Antyk w historii sztuki
Zajęcia rozpoczynają się, poprzez lekturę prac J. Białostockiego, K. Pomiana od zwrócenia uwagi na ciągłą obecność antyku i zmieniający się do niego stosunek w dziejach sztuki europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem myśli J.J. Winckelmanna w polskiej adaptacji Stanisława Kostki Potockiego. Uznanie antyku w czasach renesansu za epokę już zamkniętą przyczyniło się do rozwoju naukowej refleksji nad starożytnością, przede wszystkim rzymską, do powstania kolekcjonerstwa i archeologii klasycznej. Istotą zajęć jest uchwycenie historycznych uwarunkowań studiów nas historią sztuki starożytnej.
2. Ciągłość i zmiana w cywilizacji egejskiej
Analiza pałaców władców minojskich na Krecie oraz twierdz mykeńskich w Grecji prowadzi do zwrócenia uwagi na tzw. Wieki Ciemne, kiedy z różnych powodów dorobek artystyczny cywilizacji egejskiej uległ zaprzepaszczeniu, chociaż późniejsi Grecy zachowali poczucie związku i kontynuacji dziejów i kultury greckiej od epoki brązu. Krótkiej refleksji poddane są historiograficzne schematy opisu upadku cywilizacji.
3. Początki sztuki greckiej – „cud” czy powolna ewolucja
Rozwój sztuki greckiej w okresie archaicznym uwarunkowany był „przeżytkami” cywilizacji egejskiej, widocznymi przede wszystkim w kulturze materialnej, czy w mykeńskim megaronie, a których świadectwem są także poematy Homera. Tym niemniej kultura grecka rozwijała się na peryferiach wielkich cywilizacji bliskowchodnich i ich oddziaływanie nie było obojętne dla „geniusza” greckiego, wraz z nasileniem się tzw. Wielkiej Kolonizacji od VIII w. p.n.e.
4. Antropomorficzne bóstwa i ich domy – świątynie
Greckie świątynie w okresie archaicznym pozwalają dostrzec powolny proces monumentalizacji siedzib bóstw obecnych w swoich wizerunkach kultowych i w konsekwencji wypracowania podstawowych porządków architektonicznych. Podkreślona jest współzależność rozwoju architektury i dekoracji rzeźbiarskiej.
5. „Archaiczny uśmiech” w greckiej rzeźbie
Posągi kurosów i kor dają świadectwo wpływów egipskich na rzeźbę grecką w okresie archaicznym, a jednocześnie ich ewolucja stylistyczna wskazuje na dyskusję nad sposobem przedstawiania postaci ludzi, a zarazem bóstw. Coraz bardziej naturalistyczne wizerunki wraz z końcem VI w. p.n.e. nie tyle jednak odwzorowują rzeczywistość, ile poszukują istoty ludzkiego wizerunku.
6. Grecka ceramika i malarstwo wazowe
Malowana grecka ceramika jest najlepiej zachowaną kategorią źródeł archeologicznych, pozwalającą śledzić znacznie dokładniej niż stosunkowo nieliczne zabytki rzeźbiarskie proces powstawania schematów ikonograficznych i wprowadzania do sztuk plastycznych wątków mitologicznych. Dominacja warsztatów korynckich, a następnie ateńskich wysyłających swoje produkty do kolonii greckich rozsianych w basenie M. Śródziemnego nie oznaczała jednak kresu typowych dla świata greckiego regionalizmów i ciągłych poszukiwań nowych rozwiązań ikonograficznych i formalnych. Rozwój kształtów luksusowych naczyń ściśle związany był z instytucją sympozjonu.
7. Doryckie świątynie na Sycylii w VI-V w. p.n.e.
Analiza greckiej architektury świątynnej na Sycylii pozwala uświadomić sobie, iż pojęcie porządków architektonicznych, w tym doryckiego nie oznaczało braku różnorodności i nie odbierało architektom inwencji i możliwości poszukiwań. Poza tym na Sycylii szczególnie dobrze widać wpływ na rozwój sztuki greckich tyranów, tradycyjnie rządzących w miastach na tej wyspie. A warto też pamiętać o ogromnej roli tzw. Doliny Świątyń w Agrygencie w recepcji architektury greckiej w kulturze europejskiej.
8. Olimpia i Delfy
Zwrócenie uwagi na te panhelleńskie sanktuaria jest istotne ze względu na religijne i agonistyczne idee jednoczące świat grecki, a które znalazły wyraz także w charakterystycznej zabudowie tych okręgów kultowych. Jednocześnie konfrontacja zabytków z opisem Pauzaniasza pozwala docenić znaczenie źródeł pisanych dla archeologii klasycznej.
9. Greccy atleci w rzeźbie V-IV w. p.n.e.
Rozwój rzeźby greckiej w V w. p.n.e. w dużej mierze stał pod znakiem poszukiwania idealnego ciała męskiego w wizerunkach zwycięskich atletów. Heroizowani w swojej nagości i coraz bardziej naturalistyczni, w posągach przede wszystkim brązowych, stawali się oni symbolem idei piękna, do której dążyli nie tylko Platon i inni filozofowie, ale i artyści, świadomi jednak jej tylko słabego odbicia w otaczającej ich rzeczywistości. O tym, że było to poszukiwanie świadczy fakt, iż kanon aktu męskiego wypracowany przez Polikleta był w IV w. p.n.e. zmieniany i dyskutowany wraz z ewolucją społeczeństwa greckiego.
10. Akropolis ateńska – Fidiasz i Kallimach
Ten symbol potęgi Aten czasów Peryklesa, ale i klęski w wojnie peloponeskiej jest świadectwem przemian artystycznych sztuki greckiej w 2 poł. V w. p.n.e. Z jednej strony możemy doszukiwać się ręki wielkiego Fidiasza w monumentalnej i patriotycznej dekoracji Partenonu, z drugiej jednak strony w Erechtejonie, w świątyni Nike dostrzegalne są ślady dyskursu artystycznego, widocznego w twórczości Kallimacha, bardziej zrelatywizowanego, „manierystycznego” artysty ostatnich dziesięcioleci V w. p.n.e., któremu zresztą Witruwiusz przypisuje wynalezienie kapitelu korynckiego.
11. Wizerunki Afrodyty a problem aktu żeńskiego
W sztuce greckiej, w rzeźbie i malarstwie wazowym można śledzić proces stopniowego rozbierania kobiet, którego dobrym świadectwem jest ewolucja wizerunków Afrodyty, znajdująca swój przełom w słynnym posągu kultowym nagiej Afrodyty Knidyjskiej Praksytelesa. Szczególnie dużo w sprawie aktu żeńskiego i wyglądu Afrodyty mieli do powiedzenia artyści okresu hellenistycznego, wypracowując typy przedstawień, które w postaci Wenus przetrwają aż do schyłku starożytności.
12. Grecka sztuka grobowa
Mauzoleum w Halikarnasie z poł. IV w. p.n.e. jest nie tylko jednym z siedmiu cudów świata starożytnego, ale i symbolem grobowca i greckiej sztuki grobowej, wybudowanym nieprzypadkowo w Azji Mniejszej, gdzie miasta greckie pozostawały pod wpływem perskim i gdzie zachowały się także inne tego typu świadectwa, jak Pomnik Nereid z Ksantos. Grecka sztuka grobowa to także attyckie stele z ich scenami pożegnań, uczty grobowej, podróży w zaświaty, z repertuarem ikonograficznym widocznym nie tylko w królewskich grobowcach macedońskich, ale i na peryferiach świata greckiego w Etrurii, Tracji.
13. Pergamon – kwintesencja okresu hellenistycznego
Ta jedna z kulturalnych stolic świata hellenistycznego, dzięki wysiłkom archeologów niemieckich jeszcze w XIX w. jest stosunkowo dobrze rozpoznana, znacznie lepiej niż zatopiona w dużej części słynna Aleksandria. Zrekonstruowany w Berlinie Ołtarz Pergamoński jest kluczem do zrozumienia rzeźby greckiej w II w. p.n.e., a takie zabytki jak Umierający Gal od XVII w. na stałe weszły do kultury europejskiej. Jednocześnie to miasto zapisane w testamencie Rzymianom przez ostatniego Attalidę stało się inspiracją dla kultury rzymskiej w okresie wielkich podbojów.
14. Pompeje a topografia miast greckich
Kampańskie miasto zniszczone wybuchem Wezuwiusza w 79 r. n.e. zachowało się w wyjątkowym stanie i od poł. XVIII w. badane przez archeologów stało się wizytówką kultury rzymskiej. Jednak to nie Rzymianie zbudowali Pompeje i wyjątkowo dobrze rozpoznany układ tego miasta odzwierciedla powszechne tendencje urbanistyczne hellenistycznego świata. Wielce pouczająca w tej kwestii jest konfrontacja topografii miast greckich z dziełem, piszącego w czasach Augusta Witruwiusza.
15. Greckie malarstwo sztalugowe i ścienne
Greckie malarstwo, pomijając malarstwo wazowe, znamy przede wszystkim z opisów literackich. Tym cenniejsze są jego nieliczne ślady, odkrywane głównie w kontekście grobowym. Bardzo wiele do naszej wiedzy o tej istotnej części greckiej sztuki w okresie hellenistycznym wniosły najstarsze malowidła zachowane na ścianach domów pompejańskich.
16. Co to jest sztuka rzymska - problemy z definicją
Pojęcie sztuki rzymskiej jest bardzo niejednoznaczne, tak jak określenie tożsamości kulturowej Rzymian. Już Rzym Romulusa był miastem otwartym, nie mającym w sobie ekskluzywizmu greckiej polis, a przecież z czasem stał się on stolicą wielokulturowego, ogromnego państwa. W konsekwencji trudno jest zdefiniować oryginalne cechy sztuki rzymskiej, a większość jej przejawów daje się wywieźć z greckiego dziedzictwa. Trudno też ją oceniać, ponieważ kontakt z rzymskimi zabytkami wymusza pytanie o kryteria oceny.
17. Rzym – miasto etruskie
Założenie osady na Palatynie przez Romulusa to początek Rzymu, ale z urbanistycznego punktu widzenia to miasto powstało tak naprawdę w VI w. p.n.e. za panowania królów etruskich. Dzieje doliny Forum Romanum, która z obszaru peryferyjnego staje się centrum miasta są w tym względzie bardzo pouczające.
18. Rzymskie świątynie okresu republikańskiego
Ten typ architektoniczny, związany z szerszym pojęciem templum jest dobrym przykładem dialogu międzykulturowego na terenie Italii. Rozwój archeologii w ostatnich dziesięcioleciach, nie skoncentrowanej tylko na Rzymie doprowadził do odkrycia szeregu ośrodków także na terenie Lacjum, pozwalających rozumieć architekturę rzymskich świątyń jako element wspólnych rozwiązań grecko-etrusko-italskich.
19. Teatr grecki i rzymski u Witruwiusza – ewolucja formy i funkcji
Podkreślone przez Witruwiusza różnice w budowlach teatralnych greckich i rzymskich dają się tłumaczyć przekształceniami klasycznego dramatu, kwestiami materiałowymi i technologicznymi. Tym niemniej historia teatrów w Rzymie, czy szerzej miejsc urządzania ludi scaenici wskazuje na polityczne, społeczne i religijne uwarunkowania budowli teatralnych w świadomości Rzymian.
20. Portret rzymski a sztuka grobowa
Obyczaje grobowe rzymskiej arystokracji przykuły uwagę greckiego historyka Polibiusza w poł. II w. p.n.e., który podczas wieloletniego pobytu w Rzymie miał okazję przypatrzeć się rzymskim procesjom pogrzebowym. Ważnym ich składnikiem były wizerunki zmarłych przodków, które na co dzień przechowywano w arystokratycznych domach, jako świadectwa wielkości rodziny. Stopniowo upowszechniający się wśród Rzymian obyczaj posiadania popiersi i posągów przodków wpłynął na rozwój realistycznych portretów, które niekiedy traktowane były jako cecha wyróżniająca sztuki rzymskiej, chociaż mająca greckie wzorce. W rezultacie wizerunki zmarłych stały się popularnym elementem autoprezentacji zmarłych w rzeczywistości rzymskiej, o czym świadczy chociażby fasada słynnego grobowca Scypionów przy Via Appia.
21. August i potęga obrazu
Tak sformułowany temat to tytuł głośnej książki P. Zankera o percepcji i oddziaływaniu sztuki rzymskiej w czasach Augusta. Konfrontacja zabytków i testamentu politycznego Augusta (Monumentum Ancyranum) pozwala zrozumieć w jak subtelny sposób cesarz zawłaszczył dla celów ideologicznych podstawowe symbole rzymskie, unikając zarazem nachalnej propagandy często spotykanej w autorytarnych systemach politycznych.
22. Rzymskie łuki honoryfikacyjne
Ten najbardziej rozpoznawalny symbol kultury rzymskiej i władzy imperialnej ma złożoną genezę związaną z instytucją triumfu, ze znaczeniem bramy w murach miejskich i z tzw. rites de passage, czy też z pomnikami honoryfikacyjnymi. Chociaż znane są przykłady rzymskich łuków prywatnych osób i rodzin, to jednak szybko ta forma architektoniczna, podobnie zresztą jak i instytucja triumfu, została zmonopolizowana przez cesarzy, stając się wyrazem państwowej ideologii.
23. Domy pompejańskie i ich dekoracja
„Pokaż mi jak mieszkasz, a powiem ci kim jesteś” – ta podstawowa cecha rzymskich domów, opisana przez Wiruwiusza warunkowała ich kształt i wystrój. W czasach, kiedy jeszcze pracowano zawodowo w domach istotny był podział na część publiczną, element autoprezentacji właściciela i część prywatną, przeznaczoną dla życia rodzinnego. Szczególnie dobrze zachowane i przebadane domy pompejańskie pokazują różnorodność typów architektury prywatnej, a malowidła na ścianach, podłogowe mozaiki i dekoracja rzeźbiarska są ważnym źródłem poznania kulturowych nawyków i stereotypów mieszkańców miasta.
24. Wizerunki cesarzy i „religia lojalności”
Wizerunki panujących cesarzy były nie tylko świadectwem wyglądu władcy, ale zawierały w sobie elementy świadomie dobieranych treści ideologicznych. Nie przypadkowo oficjalny wygląd Augusta „zastygł” w młodzieńczej twarzy, chociaż kiedy umierał miał ponad 70 lat, tak jak i późniejsi władcy, chociaż w dojrzałym wieku, wygładzali swoje zmarszczki w portretach, śniąc o Aleksandrze Wielkim.
Przed wizerunkami cesarskimi składano ofiary, ale kult rzymskich cesarzy za ich życia, określany często jako „religia lojalności” bardziej był zjawiskiem patriotycznym niż religijnym.
25. Kolumna Trajana i M. Aureliusza w Rzymie
Te dwa sztandarowe zabytki sztuki rzymskiej powstały w II w. n.e., w okresie apogeum systemu politycznego stworzonego przez Augusta. Obie kolumny zdobione są spiralnymi fryzami reliefowymi przedstawiającymi wojny Trajana z Dakami oraz zmagania Marka Aureliusza z Markomanami i Kwadami. Stanowią one wymowne przykłady znaczenia wizerunków barbarzyńców w oficjalnej sztuce cesarskiej, stanowiących częste tło dla przedstawień władców rzymskich. Chociaż ich powstanie dzieli tylko kilkadziesiąt lat różnią się istotnie stylistycznie, wskazując na wewnętrzny dyskurs publicznej sztuki rzymskiej, tylko z pozoru zastygłej w klasycznych formach greckich. Z kolei ciekawe dyskusje uczonych nad ich percepcją i oddziaływaniem nakazują ostrożność w doszukiwaniu się aspektów propagandowych w sztuce rzymskiej.
26. Willa rzymska
Arystokratyczna rezydencja w postaci dosyć nieregularnej zabudowy wśród zieleni w źródłach literackich stała się symbolem otium – miejscem pracy intelektualnej i polowań ze starannie urządzanym wystrojem. Odzwierciedlające często indywidualne upodobania ich właścicieli, wille rzymskie były dosyć zróżnicowane i nie dają się łatwo poklasyfikować. Tym niemniej warto przyjrzeć się niektórym przykładom – tak spektakularnym jak willa Hadriana w Tivoli, czy słynąca z mozaik rezydencja w Piazza Armerina na Sycylii, ale i z pozoru bardziej typowym willom w Zat. Neapolitańskiej i na wybrzeżu afrykańskim.
27. Dekoracja rzymskich sarkofagów
Jak pokazują sarkofagi Scypionów z III w. p.n.e. ten sposób chowania zmarłych miał w Rzymie długą tradycję. Jego upowszechnienie w II w. n.e. zaowocowało przetrwaniem do naszych czasów wielu tysięcy kamiennych sarkofagów dekorowanych reliefami o bardzo zróżnicowanej tematyce, będącej przedmiotem rozważań uczonych w kontekście rzymskich wyobrażeń eschatologicznych i symboliki wierzeń grobowych.
28. Ideał władcy późnoantycznego
Konfrontacja wizerunków cesarzy rzymskich z różnych okresów wskazuje, iż w IV w. n.e. ideał władcy był już inny niż w czasach Augusta, Trajana, czy Septymiusza Sewera. Kryzys państwa rzymskiego w III w. n.e. doprowadził do jego przebudowy i nowego zdefiniowania pozycji i w konsekwencji wizerunku władcy. Był to jednak powolny proces, bez rezygnacji z tradycji, który jednak wraz ze zwycięskim chrześcijaństwem uczynił z cesarza rzymskiego prototyp średniowiecznego monarchy.
29. Kiedy sztuka rzymska stała się chrześcijańska
Już od III w. n.e. sztuka rzymska zaczęła rozszerzać swój repertuar ikonograficzny o tematykę chrześcijańską, która wraz z postępującą chrystianizacją stopniowo stała się dominująca. Jest jednak symptomatyczne, że stosunkowo szybkie wypracowanie i rozpowszechnienie chrześcijańskich obrazów i symboli w sztukach plastycznych nie oznaczało zarazem rezygnacji z tradycyjnych motywów np. mitologicznych, powielanych jeszcze w VI w. n.e. na mozaikach i przedmiotach rzemiosła artystycznego. Chociaż w IV w. n.e. świątynie tradycyjnych bóstw pustoszały i budowano już tylko chrześcijańskie kościoły, jednak nadal patrzono na orszaki dionizyjskie i roznegliżowane Afrodyty, tak jak przecież nie przestano czytać Homera i Wergiliusza.
30. Cyrenajka – zamiast podsumowania
Cyrenajka (Libia) na wybrzeżu afrykańskim jest regionem świata grecko-rzymskiego badanym przez polskich archeologów od 2001 r. W Kyrene, mieście, które przykuło uwagę Herodota, dzięki pracy włoskich archeologów można dostrzec jak w soczewce najważniejsze cechy sztuki i architektury greckiej, przekształcenia w czasach rzymskich, czy wreszcie dobrze zachowane chrześcijańskie bazyliki wpisujące się w topografię antycznego miasta. A przecież Kyrene była najważniejszym, ale nie jedynym stołecznym ośrodkiem w tym regionie (Ptolemais, Apollonia).