Bałtowie w północno-wschodniej Polsce od wczesnej epoki żelaza do początków okresu wczesnego średniowiecza 2800-DWBAL
Jednosemestralne zajęcia poświęcone są zaprezentowaniu dość prężnie rozwijającej się
archeologii ludów zachodniobałtyjskich począwszy od wczesnej epoki żelaza, poprzez okres
wpływów rzymskich i wędrówek ludów, skończywszy na początkach wczesnego
średniowiecza a więc mniej więcej od VI wieku p.n.e po VIII-IX wiek n.e. Siedziby Zachodnich
Bałtów, w najszerszym zasięgu, rozciągały się od strefy dolnej Wisły, poprzez północne
Mazowsze, Warmię i Mazury, Suwalszczyznę, Sambię, tereny Litwy aż po Łotwę, a więc
południowo wschodnie pobrzeża Bałtyku. Podczas zajęć skupimy się jednak głównie na
terenach Polski północno-wschodniej.
W trakcie zajęć zostaną omówione następujące tematy:
- historia badań archeologicznych na terenach bałtyjskich, sylwetki najważniejszych badaczy:
omówione zostaną XVII-XVIII-wieczne zainteresowania starożytnicze w Prusach, XIX wieczny
czas towarzystw naukowych i bardziej sformalizowane badania archeologiczne 1 połowy XX
wieku w Prusach Wschodnich. Następnie przedstawione zostaną badania powojenne;
- źródła do poznania terenów bałtyjskich: omówione zostaną najważniejsze badania
wykopaliskowe od XIX wieku oraz najważniejsze pozycje z literatury. Przedstawiona zostanie
tzw. archeologia archiwalna, będąca wizytówką badań nad Bałtami, a więc detektywistyczna
analiza przedwojennych archiwaliów rozsianych w różnych placówkach naukowych od
Schlezwigu i Berlina po Helsinki i Sztokholm, w których można znaleźć informacje o
zaginionych lub zniszczonych w czasie wojny materiałach zabytkowych. Przedstawione
zostaną zbiory zabytków w placówkach muzealnych;
- systemy chronologiczne stosowane na terenach bałtyjskich i porównanie ich z systemami
dotyczącymi innych ziem;
- starożytne i wczesnośredniowieczne źródła historyczne dotyczące ziem bałtyjskich;
- kultury bałtyjskie z północno-wschodniej Polski: przedstawione zostaną po kolei kultura
kurhanów zachodniobałtyjskich, bogaczewska, sudowska, grupa olsztyńska i elbląska. Jako
uzupełnienie zostaną omówione kultury bałtyjskie spoza terenów Polski: kultura
Dollkeim/Kovrovo, litewskie grupy nadniemeńskie, kultura kurhanów wschodniolitewskich;
- elementy obrządku pogrzebowego oraz jego zmienność terytorialna i chronologiczna: groby
płaskie, podkurhanowe i warstwowe, pochówki ciałopalne i szkieletowe, groby końskie;
- wytwórczość u Bałtów: omówiony zostanie problem wytwórstwa przedmiotów żelaznych,
brązowych, szklanych (emalia), kościanych, ceramiki;
- systemy osadnictwa u Bałtów: osiedla płaskie, osiedla nawodne (na wyspach, palafitowe),
osiedla obronne wysoczyznowe (grodziska), osiedla produkcyjne;
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Koordynatorzy przedmiotu
Efekty kształcenia
K_W01; K_W02; K_W04; K_W06; K_W07; K_W08; K_W09; K_W11; K_W15; K_W17; K_W19
K_U01; K_U02; K_U04; K_U15
K_K01; K_K02; K_K03; K_K05; K_K06; K_K07
Absolwent zajęć powinien być zaznajomiony z kulturami bałtyjskimi z północno-wschodniej
Polski, z wytwórczością i chronologią. Powinien poznać źródła naszej wiedzy o Zachodnich
Bałtach (literatura, zbiory muzealne, źródła archiwalne). W związku z tym, Absolwent
powinien być w pełni przygotowany do pisania tekstów naukowych dotyczących zachodnich
Bałtów i powinien umieć opracować materiały zabytkowe.
Absolwent zajęć rozumie znaczenie archeologii w rekonstrukcji kultur bałtyjskich z północno-
wschodniej Polski. Ma wiedzę ogólną dotyczącą przedmiotu zajęć, zna podstawowe pojęcia i
terminologię związaną z archeologią okresu od wczesnej epoki żelaza po początek
wczesnego średniowiecza, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki badań Zachodnich
Bałtów. Absolwent jest zaznajomiony z najnowszymi odkryciami we wskazanej specjalności
w obrębie archeologii, jak również z dorobkiem innych dziedzin i dyscyplin, oraz
możliwościami ich wykorzystania do badań Zachodnich Bałtów (literatura, zbiory muzealne,
źródła archiwalne). Zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji wytworów
kultury, właściwych dla kultur bałtyjskich z północno-wschodniej Polski, jest świadomy
tradycji, teorii i szkół badawczych archeologii, które je warunkują. Absolwent jest
zaznajomiony z podstawowymi metodami analizy i interpretacji informacji zawartych w
publikacjach naukowych.
Absolwent zajęć potrafi kierując się wskazówkami prowadzącego zajęcia wyszukiwać,
analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować informacje zawarte w różnych źródłach z
wykorzystaniem literatury. W swojej analizie umie przytaczać aktualne tezy badawcze,
formułować wnioski i konstruować argumenty i kontrargumenty.
Absolwent jest gotów do wykorzystania posiadanej przez siebie wiedzy z zakresu archeologii
Zachodnich Bałtów oraz jest świadomy konieczności konfrontowania swoich analiz z
opiniami ekspertów. Jest przygotowany do przedstawienia dziedzictwa kulturowego kultur
bałtyjskich, ze szczególnym uwzględnieniem pozostałości materialnych i źródeł pisanych,
oraz ich znaczenia dla rozumienia procesu przemian gospodarczych, społecznych i
kulturowych na terenie północno-wschodniej Polski od wczesnej epoki żelaza po początek
Kryteria oceniania
Ocena będzie wynikała ze sprawdzenia wiedzy Uczestnika pozyskanej na zajęciach,
uzupełnionej o podaną literaturę. Zajęcia kończą się egzaminem pisemnym lub ustnym (w
zależności od chęci zdającego).
Literatura
Jest to literatura podstawowa (literatura, szczegółowa zostanie podana podczas zajęć w
zależności od danego tematu):
J. Antoniewicz, 1964, Osiedla obronne okresu wczesnożelaznego w Prusach, „Światowit” t.
XXV, 5-207.
A. Bitner-Wróblewska, 1998, Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] M. Karczewski
(red.), Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej.
Materiały z konferencji – Białystok, 14-16 maja 1997, Białystok, 305-311.
A. Bitner-Wróblewska (red.), 2007, Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z
konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa (praca
zbiorowa).
J. Dąbrowski, 1997, Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok.
M. Gładki, 2007, Problem schyłkowej fazy wczesnej epoki żelaza w mikroregionie Jez. Salęt w
świetle badań na stanowisku II w Wyszemborku, gm. Mrągowo, woj. warmińsko-mazurskie,
[w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z
konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 25-39.
M.J. Hoffmann, 2000, Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I
tysiącleciu p.n.e., Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha
Kętrzyńskiego w Olsztynie 191, Olsztyn.
M. Kaczyński, 1976, Problem zróżnicowania wewnętrznego „kultury sudowskiej” w późnym
podokresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, [w:] K. Godłowski (red.), Kultury
archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich.
Materiały z konferencji zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne, Oddział w
Nowej Hucie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 20–22 września
1972 roku w Nowej Hucie i Krakowie, Zeszyty Naukowe UJ CCCCXXII, Prace Archeologiczne
22, Kraków, 253-286.
B. Kontny, J. Okulicz-Kozaryn, M. Pietrzak, 2011, Nowinka Site 1. The cemetery from the Late
Migration Period in the northern Poland, Gdańsk – Warszawa.
J. Kowalski, 2000, Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V-
VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa, 203-266.
W. Nowakowski, 1995, Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z
Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa.
W. Nowakowski, 1996, Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit
dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen
Seminars Marburg 10, Marburg-Warszawa.
W. Nowakowski, 2007, Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego
okresu przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy
chronologiczno-kulturowej, [wydanie na CD-ROM w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura
bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003,
Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa
Ł. Okulicz, 1970, Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław-
Warszawa-Kraków.
J. Okulicz, 1973, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w.n.e., Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk.
P. Szymański, 2013, Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności
Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, Światowit Supplement
Series B: Barbaricum 9, Warszawa.
P. Szymański, 2018, Chronologia gołdapskiej grupy kulturowej w okresie wędrówek ludów,
Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages XX, 11-210.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: