Archeologia w dobie Nowej Humanistyki 2800-DOHUM

Zajęcia podzielone są dwa moduły dydaktyczne: historyczno-teoretyczny i teoretyczno-
warsztatowy, wprowadzany od połowy trwania semestru.
Poruszane na zajęciach zagadnienia obejmą najważniejsze zwroty paradygmatyczne w teorii
archeologii, tj.:
1. Archeologia historyczno-kulturowa: założenia, główne myśli i metody.
Wykład będzie miał za zadanie przedstawienie fundamentów historycznych tego paradygmatu,
głównych przedstawicieli i metod. Dyskusja obejmie zwłaszcza takie kwestie jak koncepcja
archeologii jako historii, typologia, seriacja, opis historyczno-kulturowy, drabina Hawkesa,
paradygmat kulturowy Childe’a, empiryzm, mocne i słabe strony myślenia o archeologii w
kategoriach historyczno-kulturowych.
2. Archeologia procesualna: alternatywa wobec humanistycznej archeologii.
Wykład będzie miał za zadanie przedstawienie przyczyn narodzin tego paradygmatu, tła
intelektualnego, głównych przedstawicieli i metod. Dyskusja skupi się na następujących ideach:
archeologia jako antropologia, powiązanie archeologii z naukami ścisłymi, modele naukowe
(np. modele osadnicze, modele zarządzania odpadkami), pozytywizm i redukcjonizm naukowy,
prawa i generalizacje w archeologii (np. przesłanka pompejańska, prawa „Myszki Mickey”,
teoria średniego zasięgu), etnoarcheologia. Studenci dokonają porównania podejścia
historyczno-kulturowego (zajęcia 1) z podejściem procesualnym.
3. Archeologia post-procesualna: jak czytać przeszłość?
Wykład będzie miał na celi przedstawienie post-procesualizmu jako reakcji na pozytywistyczny
model procesualny, inspiracji badawczych przedstawicieli post-procesualizmu (strukturalizm i
post-strukturalizm, semiotyka, hermeneutyka, marksizm, teoria krytyczna), metod badawczych.
Dyskusja będzie skoncentrowana na koncepcji archeologii jako czytania przeszłości,
wielogłosowości interpretacji, koła hermeneutycznego, obiektywności i subiektywności
interpretacji (zestawienie procesualizmu i postprocesualizmu), kultury materialnej.
4. Archeologia behawioralna, neo-ewolucjonizm i archeologia kognitywna: czego nauczył
nas Darwin?
Wykład będzie miał na celu przede wszystkim zarysowanie teorii ewolucyjnej Darwina i jej
recepcji w archeologii (archeologia behawioralna, neo-ewolucjonizm, Human Behavioral
Ecology). Podczas dyskusji nacisk zostanie położony na omówienie takich terminów jak
funkcjonalizm, struktura, chaine operatoire (Leroi-Gourhan vs Schiffer), ustrukturyzowana
depozycja, behawioryzm, optymalizacja, kognitywizm, adaptacja, ewolucja społeczna, postęp,
Bauplan/struktura, reprodukcja i replikacja.
5. Sprawczość, teorie praktyki, teoria ANT: czy rzeczy robią rzeczy?
Wykład będzie miał za zadanie przede wszystkim nakreślenie teorii socjologicznych, które
oddziałały na archeologię w latach 80. i 90. — tj. teorii Bourdieu, Giddensa oraz Latoura.

Szczególna uwaga podczas wykładu zostanie zwrócona na teorię praktyki i habitus (Bourdieu),
strukturyzację i umysł praktyczny (Giddens), czarne skrzynki, krążące referencje, sieci,
agentów i aktantów (Latour). Dyskusja będzie skoncentrowana na pytaniu — czy rzeczy są
sprawcze? Czy obiekty mają moc? Co, jak i gdzie robią rzeczy? Głównym celem dyskusji jest
refleksja nad pojęciem sprawczości i związanymi z nim konceptami struktury, wpływu,
konsekwencji, intencji, intersubiektywności.
6. Archeologia feministyczna i archeologia gender: kobieta z kilofem?!
Wykład nakreśli historię studiów feministycznych (I i II fala feminizmu) oraz teorii gender w
humanistyce, przedstawi główne reprezentantki (m.in. Butler, Haraway, Irigaray, Braidotti).
Dyskusja oprze się na dwóch kanałach przepływu teorii feministycznych i gender w archeologii
— oddziaływaniu na budowanie interpretacji przeszłości (np. rola kobiet w przeszłości, miejsce
mniejszości seksualnych w dawnych społecznościach) i statusie kobiet i mniejszości w praktyce
archeologicznej (rola kobiet w akademii, badania Conkey i Gero z lat 90.). W podsumowaniu
nacisk zostanie położony na takie pojęcia jak gender, płeć biologiczna, płynność,
performatywność, intymność.

7. Archeologia kolonialna i postkolonialna: dominacja, opresja i trauma.
Wykład będzie prezentacją dorobku studiów orientalistycznych (Said) i postkolonialnych w
humanistyce z wyszczególnieniem na dwie fazy (Mitchell, Said, Fanon vs Bhabha, Spivak,
Chakrabarty). Dyskusja będzie skoncentrowana na kluczowych pojęciach: Innego, orientalnego,
kolonialnego, narodu, nacjonalizmu, hybrydyczności i hybrydy. W dyskusji odwołamy się także do
feminizmu, próbując zastanowić się, co teorie polityczno-społeczne oferują studiom
archeologicznym i jak wpływają na format popularyzacji wiedzy o przeszłości.
8. Teorie krajobrazu, fenomenologia krajobrazu
Wykład będzie miał na celu zarysowanie fenomenologii (Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty), a
także prezentację teorii krajobrazowych w humanistyce rozwijających się od lat 90. Dyskusja
będzie miała za zadanie powiązać te dwa nurty z badaniami krajobrazowymi w archeologii, ze
szczególnym naciskiem na dogłębne omówienie koncepcji krajobrazu archeologicznego Tilley’a.
Podczas dyskusji dokonana zostanie próba zdefiniowania krajobrazu archeologicznego, jego
komponentów i metod badań (w nawiązaniu do poprzednich treści wykładu). Wprowadzony
zostanie również wątek naturo-kultury i kartezjański podział, z którym mierzy się fenomenologia
krajobrazu.
9. Archeologia heideggerowska: Bycie i Czas w archeologii
Celem wykładu będzie przybliżenie studentom postaci i filozofii Martina Heideggera, przez wielu
współczesnych archeologów uważanego za najbardziej wpływowego filozofa w dziejach. Na
zajęciach przedyskutujemy program archeologii heideggerowskiej (Thomas), ale także pojęcia
poręczności, czasowości, Dasein, a przede wszystkim rzeczy.
10. Materialność i nowy materializm w archeologii
Celem wykładu będzie przedstawienie zwrotu ku rzeczom i zwrotu materialnego w humanistyce.
Dyskusji zostanie poddana ontologia rzeczy (Olsen). Na zajęciach dokonamy próby zdefiniowania
artefaktu, znaleziska i zabytku archeologicznego, skupiając się na cechach ontologicznych, nie na
epistemologii. Część warsztatowa będzie wymagała przekrojowej wiedzy z poprzednich spotkań
(archeologia procesualna i dane, archeologia postprocesualna i kultura materialna, sprawczość,
aktant, aktor).
11. Teoria cyfrowej, cybernetycznej i wirtualnej archeologii (a może jej brak?)
Celem wykładu będzie prezentacja zwrotu cyfrowego w humanistyce i założeń humanistyki
cyfrowej. Nacisk zostanie położony na rozróżnienie między metodami a metodologiami, które
najdobitniej egzemplifikuje kariera zwrotu cyfrowego w archeologii. Dyskusja będzie miała na celu
przede wszystkim nakierowanie studentów na problemy metodologiczne aplikacji nowych mediów
w archeologii, a także zbudowanie pojęć pomocniczych, które pomogą zrozumieć rolę technologii
we współczesnych studiach (Stiegler).
12. Archeologia jako biohumanistyka
Celem wykładu będzie przedstawienie kariery animal studies, podejść bio i eko w humanistyce, a
także powiązanie ich z najnowszymi studiami w archeologii (multispecies archaeology,

archeologie relacyjne). W dyskusji spróbujemy zastanowić się, które źródła w archeologii „mają
głos”, jak traktuje się ludzi i nie-ludzi w badaniach archeologicznych, czy pochówek konia ma dla
nas mniejsze znaczenie niż pochówek człowieka.
13. Teorie w muzeach: czy da się zilustrować teorię przedmiotami?
Wykład będzie miał na celu zilustrowanie, w jaki sposób muzea reagują na przemiany
paradygmatyczne. Spotkanie będzie miało głównie charakter warsztatowy - studenci spróbują
przygotować w grupach scenariusze wystaw opierające się o wybrane paradygmaty w
archeologii.
14. Archeologie współczesności i przyszłości: w stronę klęski klimatycznej czy odkrywania
kosmosu?
Ostatnie spotkanie będzie próbą zarysowania teorii spekulujących o przeszłości archeologii i jej
wyzwaniach (antropocen).

Pierwszy moduł „Wstęp do teorii archeologii” będzie miał strukturę konwersatoryjną (tematy
1-5). W ramach tego modułu zostaną zaprezentowane najważniejsze teorie w archeologii od lat
50. XX wieku do czasów współczesnych. Każde z zajęć będzie polegało na prezentacji
wybranego paradygmatu przez wykładowcę (45min) w formie wykładu włączającego oraz dyskusji
na temat przeczytanej, zadanej wcześniej lektury bazowej lub debaty oksfordzkiej, w której
zestawione zostaną ze sobą treści z poprzednich zajęć (np. archeologia procesualna vs
archeologia postprocesualna). Odwołania do treści poprzednich zajęć będą stanowiły powtórzenie
i utrwalenie wiedzy, a także skłonią studentów do porównywania teorii (krytyczne myślenie).
Drugi moduł „W poszukiwaniu definicji” (tematy 6-14) będzie miał strukturę teoretyczno-
warsztatową. W ramach tego modułu studenci wykorzystają pozyskaną w trakcie semestru
wiedzę z zakresu teorii archeologii i będą samodzielnie lub w niewielkich grupach budować
definicje kluczowych koncepcji dla archeologii, takich jak artefakt, obiekt archeologiczny, źródło,
wykopaliska, materialność, sprawczość itd. Studenci porównają ze sobą różne definicje
prezentowane przez przedstawicieli odmiennych paradygmatów w historii archeologii, dzięki
czemu przekonają się, że teoria nie jest sztywnym, niezachęcającym tworem, bezmyślnie
przykładanym do przedmiotów badań, ale zaproszeniem do kreatywnego myślenia, do
proponowania swoich własnych koncepcji, werbalizowania myśli i zadawania pytań. Moduł „W
poszukiwaniu definicji” częściowo zastąpi dyskusje nad tekstami i debaty oksfordzkie z
pierwszego modułu dydaktycznego. Niemniej, nadal będzie bazował na wiedzy pozyskanej w
trakcie pierwszego modułu.