Psychologii różnic indywidualnych 2500-K203N4
1. Wprowadzenie w problematykę różnic indywidualnych. Genetyka zachowania.
Początki psychologii różnic indywidualnych oraz powszechność i zakres różnic indywidualnych. Różnice intraindywidualne a interindywidualne; koncepcja cechy, stanu i problem stałości-zmienności zachowania. Dziedziczność i środowisko w determinowaniu różnic indywidualnych: genetyka zachowania – jej podstawowe założenia pojęciowe, modele i metody badań.
2. Strukturalne teorie inteligencji.
Inteligencja – problemy z pojęciem. Cel i metoda analizy czynnikowej a strukturalne teorie inteligencji. Pionierska teoria Spearmana: czynnik g, edukcje relacji i korelatu. Pierwotne zdolności umysłowe według Thurstone’a. Koncepcja Cattella: inteligencja tzw. płynna i skrystalizowana.. Model struktury intelektu według Guilforda; znaczenie tego modelu, jego walory i mankamenty. Hierarchia czy czynniki równorzędne? Rozstrzygnięcie Carrolla.
3. Pomiar inteligencji i problematyka ilorazu inteligencji
Test psychologiczny i diagnoza testowa. Przykłady zadań testowych. Pojęcie klasycznego i tak zwanego dewiacyjnego ilorazu inteligencji; klasyfikacja ilorazów inteligencji. Dyskusja wartości wskaźnika, jakim jest iloraz inteligencji. O tym dlaczego, przez kogo i za co testy inteligencji są krytykowane. Społeczne tło ilorazu inteligencji, ale też związki inteligencji z pozycją społeczną. Problem odziedziczalności inteligencji.
4. Bieguny inteligencji: upośledzenie umysłowe i wybitność.
Współczesna klasyfikacja upośledzenia umysłowego; postulat uwzględniania poziomu kompetencji społecznych. Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo. Być wysoce inteligentnym znaczy myśleć szybciej, więcej i lepiej. Rozpoznawanie uzdolnionych i opieka nad nimi. Postęp należy do ludzi inteligentnych i twórczych.
5. O inteligencji społecznej, praktycznej, emocjonalnej.
Pojęcie inteligencji społecznej a pojęcie inteligencji emocjonalnej; czy w ogóle można je nazywać „inteligencjami”? Struktura inteligencji społecznej i emocjonalnej; stosunek inteligencji społecznej do kompetencji społecznych. Metody diagnozy inteligencji społecznej i emocjonalnej. Uwarunkowania, także temperamentalne, obu tych „inteligencyj”.
6. Starożytna i długowieczna teoria Hipokratesa-Galena. Konstytucjonalne teorie temperamentu. Teoria Pawłowa.
Humory: krew, żółć, czarna żółć i flegma. Typologie Kretschmera, Sheldona, Conrada. Współczesna krytyka teorii konstytucjonalnych. Naukowe rozwinięcie idei Hipokratesa-Galena: Павлов. Diagnoza cech układu nerwowego według Pawłowa: kwestionariusz PTS.
7. Biologiczne podłoże temperamentu w ujęciu współczesnym.
Uwarunkowania genetyczne. Uwarunkowania neurofizjologiczne: struktury mózgowe; asymetria hemisferyczna. Uwarunkowania psychofizjologiczne: aktywność sercowo-naczyniowa. Uwarunkowania biofizyczne (bioelektryczne): aktywność komórek kory mózgowej, w tym potencjały wywołane. Uwarunkowania biochemiczne: neuroprzekaźniki, enzymy, hormony. Od neuronu do zachowania poprzez cechę? Problem złożoności biologicznych uwarunkowań cech psychicznych.
8. Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Strelaua.
Pojęcie temperamentu według Strelaua i postulaty RTT. Mechanizmy fizjologiczne, cechy i struktura temperamentu w myśl RTT. FCZ–KT narzędziem do diagnozy temperamentu wyrosłym na gruncie RTT. System regulacji stymulacji: koncepcje Eliasza i Strelaua.
9. Temperament a stres.
Stres – pojęcie i zjawiska towarzyszące (stresory, stan stresu, skutki stresu i radzenie sobie ze stresem). Stres a zmiany życiowe. Funkcjonalne znaczenie temperamentu w odniesieniu do zjawisk związanych ze stresem; temperament w interakcji ze środowiskiem. Wzór zachowania A i ryzyko choroby wieńcowej. Temperamentalny czynnik ryzyka raka płuc. Style radzenia sobie ze stresem.
10. Teoria Eysencka kontra teoria Graya i kontra teoria Costy i McCrae
Podstawowe wymiary osobowości: ekstra-introwersja, neurotyczność i psychotyczność (PEN); ich biologiczne podłoże, a także funkcjonalne znaczenie. Kwestionariusz EPQ–R. Wnioski z badania szczurów przez Graya (który miał na nie alergię): nie ekstrawersja, nie neurotyczność, ale impulsywność i lęk. Początki idei Wielkiej Piątki: nurt badań leksykalnych – analizy czynnikowe. Procedura analiz leksykalnych na przykładzie próby krajowej replikacji Wielkiej Piątki w ujęciu Goldberga – Polska Lista Przymiotnikowa autorstwa Szaroty. Costa i McCrae i ich kryteria uznania wymiaru osobowości za podstawowy oraz analizy psychometryczne: kwestionariusz NEO–FFI „cudownym dzieckiem teorii cech”. Cechy osobowości w modelu OCEAN. Zbieżności i różnice między „Giant Three” i „Big Five”.
11. Style poznawcze: pomiędzy osobowością i inteligencją.
Styl poznawczy jako „osobowość intelektualna”. Ważniejsze wymiary stylów poznawczych: zależność – niezależność od pola, refleksyjność – impulsywność, abstrakcyjność – konkretność. Znaczenie stylów poznawczych. I w końcu praktyczne znaczenie syntezy: inteligencja, osobowość, twórczość, style poznawcze, zdolności społeczne.
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Efekty kształcenia
Wiedza
-- orientacja w wybranych dziedzinach zainteresowań psychologów różnic indywidualnych, ze szczególnym uwzględnieniem inteligencji i temperamentu
-- ogólna znajomość zalet i ograniczeń metod badawczych psychologii różnic indywidualnych, m.in. testów, kwestionariuszy
-- szczegółowa znajomość podstawowych strukturalnych teorii inteligencji
-- szczegółowa znajomość wybranych teorii temperamentu i osobowości
-- znajomość paradygmatu genetyki populacyjnej (behawioralnej)
-- poznanie podstawowych pojęć i zależności z zakresu stylów poznawczych
Postawy
-- racjonalnie krytyczny stosunek do teorii cech, nie wykluczający przy tym szansy na jej dodatnią ocenę
-- świadomość, że wiele parametrów z zakresu różnic indywidualnych to są pewne wartości prawdopodobne w mniej lub bardziej określonym paśmie natężenia i zależne od próby, na której je uzyskano (dotyczy to także statystycznych współczynników odziedziczalności)
-- świadomość, że ostateczna postać zmienności fenotypowej cech psychicznych jest wypadkową złożonych oddziaływań genotypu i środowiska, z uwzględnieniem ich korelacji i interakcji
Umiejętności
-- myślenie krytyczne o teoriach psychologicznych
-- odróżnianie teorii od problemów
-- wychwycenie związków między określonym natężeniem wielu cech temperamentu i osobowości lub intelektu a jakością radzenia sobie w takich sferach życia jak edukacja, praca, kontakty społeczne, radzenie sobie ze stresem, psychosomatyka bądź zaburzenia psychiczne
Kryteria oceniania
Zadowalająca frekwencja (akceptowalne dwie nieobecności bez względu na powody) i sukces na sprawdzianie testowym z dwóch wybranych świadomie przez studenta tematów i dwóch zadanych (nr 2 i nr 10; patrz wyżej lista punktów programu szczegółowego!).
Materiałem wymaganym do sprawdzianu jest całość literatury obowiązkowej z odpowiedniego zakresu, a także treści przekazywane przez prowadzącego na zajęciach.
Sprawdzian można poprawiać (pod warunkiem, że dostało się z niego mniej niż 5), jednak nie więcej niż JEDEN raz. Liczyła się będzie ocena korzystniejsza z pary.
Ocenę końcową stanowi ocena ze sprawdzianu przy czym merytorycznie wartościowa aktywność na zajęciach będzie premiowana rzutując korzystnie na notę finalną.
Praktyki zawodowe
nie dotyczy
Literatura
Temat 1
Plomin, R., DeFries, J. C., McClearn, G. E. i McGuffin, P. (2001). Genetyka zachowania (str. 79–111, 320–341). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Strelau, J. (2000). Różnice indywidualne: opis, determinanty i aspekt społeczny. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2: Psychologia ogólna, str. 653–681). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Temat 2
Anastasi, A. i Urbina, S. (1999). Testy psychologiczne (str. 382–415). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Nęcka, E. (1994). Inteligencja i procesy poznawcze (str. 13–22). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka (str. 14–22). Warszawa: Wydawnictwo „Żak”.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 70–74, 78–84). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Temat 3
Anastasi, A. i Urbina, S. (1999). Testy psychologiczne (str. 21–31). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Brzeziński, J. (1993). Standardowe skale wyników WAIS–R: skala dewiacyjnych ilorazów inteligencji i skala wyników przeliczonych. W: J. Brzeziński i E. Hornowska (red.), Skala Inteligencji Wechslera WAIS–R. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej (str. 85–96). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Firkowska-Mankiewicz, A. (1993). Spór o inteligencję człowieka. Dziedziczność czy środowisko? (str. 58–101). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka (str. 95–145). Warszawa: Wydawnictwo „Żak”.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 124–135). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Temat 4
Nęcka, E. (2003). Inteligencja. Geneza. Struktura. Funkcje (str. 166–191). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 144–165). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
UZUPEŁNIAJĄCO: Callahan, C. (2000). Intelligence and giftedness. W: R. J. Sternberg (red.), Handbook of intelligence (str. 159–175). Cambridge: Cambridge University Press.
UZUPEŁNIAJĄCO: Firkowska-Mankiewicz, A. (1999). Zdolnym być… Kariery i sukces życiowy warszawskich trzydziestolatków. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
UZUPEŁNIAJĄCO: Kirejczyk, K. (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
UZUPEŁNIAJĄCO: Lewowicki, T. (1980). Kształcenie uczniów zdolnych. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Temat 5
Jaworowska, A. i Matczak, A. (2001). Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE N. S. Schutte, J. M. Malouffa, L. E. Hall, D. J. Haggerty'ego, J. T. Cooper, C. J. Goldena, L. Dornheim. Podręcznik (str. 5–21, 30–32, 36–55, 63). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Matczak, A. (1994). Diagnoza intelektu (str. 75–82). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk.
Matczak, A. (2001a). Temperament a kompetencje społeczne. W: W. Ciarkowska i A. Matczak (red.), Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelaua (str. 53–69). Warszawa: Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego.
Matczak, A. (2001b). Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik (str. 5–9). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
UZUPEŁNIAJĄCO: Maruszewski, T. i Ścigała, E. (1998). Emocje – aleksytymia – poznanie (str. 97–131). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Temat 6
Strelau, J. (1992). Temperament i inteligencja. W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia ogólna (t. 4, str. 7–26). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Strelau, J. i Zawadzki, B. (1998). Kwestionariusz Temperamentu PTS. Podręcznik (str. 10–23, 106–114). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
UZUPEŁNIAJĄCO: Hall, C. S. i Lindzey, G. (1990). Teorie osobowości (str. 439–479). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Temat 7
Strelau, J. (1998). Psychologia temperamentu (wyd. 1, str. 189–257). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zuckerman, M. (2003). Dobre i złe humory: biochemiczne podłoże osobowości i jej zaburzeń. W: M. Marszał-Wiśniewska, T. Klonowicz i M. Fajkowska-Stanik (red.), Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia (str. 71–85). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Temat 8
Klonowicz, T. i Eliasz, A. (2003). System regulacji stymulacji. Teoretyczne znaczenie pojęcia. W: M. Marszał-Wiśniewska, T. Klonowicz i M. Fajkowska-Stanik (red.), Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia (str. 88–103). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 248–256). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Zawadzki, B. (2002). Temperament – geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i międzypopulacyjne (str. 51–64). Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
UZUPEŁNIAJĄCO: Oniszczenko, W. (2001). Regulacyjna Teoria Temperamentu z perspektywy genetyki zachowania. W: W. Ciarkowska i A. Matczak (red.), Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelaua (str. 11–25). Warszawa: Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego.
UZUPEŁNIAJĄCO: Zawadzki, B. i Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ–KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Temat 9
Strelau, J. (1996). Temperament a stres: temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen-Niejodek i Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (str. 88–132). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 270–278, 296–306). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Zawadzki, B. (2001). Temperamentalny czynnik ryzyka chorób somatycznych: raka płuca i zawału serca. W: W. Ciarkowska i A. Matczak (red.), Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelaua (str. 27–52). Warszawa: Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego.
UZUPEŁNIAJĄCO: Eliasz, A. i Wrześniewski, K. (1988). Ryzyko chorób psychosomatycznych: środowisko i temperament a wzór zachowania A (str. 27–40, 120–122). Wrocław-Warszawa: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.
UZUPEŁNIAJĄCO: Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, str. 465–492). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
UZUPEŁNIAJĄCO: Marek, T. (2003). Mechanizm uszkadzania mózgu w warunkach chronicznego i intensywnego stresu. W: Z. Piskorz i T. Zaleśkiewicz (red.), Psychologia umysłu (str. 217–223). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Temat 10
Jarmuż, S. (1995). Badania weryfikujące model Wielkiej Piątki. W: J. Brzeziński (red.), Z zagadnień diagnostyki psychologicznej (str. 11–39). Poznań: Wydawnictwo Fundacji „Humaniora”.
Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych (str. 222–235). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Szarota, P. (1995). Polska Lista Przymiotnikowa (PLP): narzędzie do diagnozy pięciu wielkich czynników osobowości. Studia Psychologiczne, 33, 227–255.
Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P. i Śliwińska, M. (1998). Inwentarz osobowości NEO–FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik (str. 7–34). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
UZUPEŁNIAJĄCO: Brzozowski, P. i Drwal, R. Ł. (1994). Kwestionariusz Osobowości Eysencka. Polska adaptacja EPQ–R. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Temat 11
Matczak, A. (2000). Style poznawcze. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2: Psychologia ogólna, str. 761–782). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Matczak, A. (2001). Różne oblicza inteligencji: funkcjonowanie intelektu a osobowość. Studia Psychologica UKSW, 2, 157–174.
Matczak, A. (1982). Style poznawcze. Rola indywidualnych preferencji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
UZUPEŁNIAJĄCO: Szymański, M. S. (1987). Twórczość i style poznawcze uczniów. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: