Teoria i filozofia prawa 2200-1K003S
Przedmiotem wykładów będą następujące zagadnienia:
1. Prawo jako środek koordynacji zachowań ludzkich – wykład wprowadzający
• Różne perspektywy: filozoficzna, aksjologiczna, antropologiczna, socjologiczna i prawnicza.
• Pojęcie prawa (koncepcje, teorie, doktryny) i spory o prawo jako odzwierciedlenie pluralizmu perspektyw:
o normatywne i nienormatywne interpretacje, problemy prawa jako instrumentu, jako kontraktu, jako faktu (zachowania, emocji), jako symbolu), konwencjonalizm prawa,
o stanowiska w XX i XXI wieku: koncepcje prawa naturalnego (prawa słusznego), pozytywizm prawniczy i jego ewolucja, realizm prawniczy i ujęcia socjologiczne, teorie interpretacyjne (hermeneutyczne), teorie komunikacyjne (prawo jako rozmowa, dyskurs publiczny, dialog), prawo jako symbol.
• Prawo a przemoc
2. Prawo a inne normatywne porządki społeczne
• Procesy pozytywizacjinorm moralnych (m.in. prawo jako minimum moralności).
• Wady i zalety pozytywizacjinorm moralnych (m.in. autonomia prawa, funkcje i dysfunkcje moralizmu prawa).
• Moralność i inne porządki normatywne jako przeciwwaga dla obowiązków prawnych (np. dla odmowy posłuchu).
3. Prawo jako rozkaz – przymus u podstaw prawa
• Idea oryginalnego (twardego) pozytywizmu
o tradycja anglosaska (prawo jako wyraz roli władcy/prawotwórcy): Thomas Hobbes, Jeremy Bentham, John Austin
o tradycja kontynentalna (związek prawa z państwem): Kodeks Napoleona, niemiecki pozytywizm prawniczy i spory ze szkołą historyczną, normatywizm
• Ograniczenia nakładane na prawodawcę: od idei rządów prawa i zasady podziału władz, przez ochronę praw człowieka i internacjonalizację porządków prawnych , po konstytucjonalizm ustrojowy i społeczny
4. Prawo jako system norm
• Systemowość jako idea robocza
• Hans Kelsen: hierarchia prawa i warunki obowiązywania norm prawnych (prawo jako ciąg upoważnień)
• Rola sądów konstytucyjnych w zapewnieniu praworządności oraz spójności prawa
• Systemowość prawa a systemowość świata (rola języka, procesów ekonomicznych, unifikacji Europy, globalizacji i policentryczności porządków prawnych)
5. Filozofia języka a prawo
• Przewrót językowy w filozofii i filozofii prawa oraz praktyce prawniczej
• L. Wittgenstein – Dociekania filozoficzne
• J. L. Austin – teoria performatywów i teoria aktów mowy
• Akty mowy w prawie, biosemantyka R. G. Millikan a prawo
6. Prawo jako unia reguł pierwotnych i wtórnych
• H.L.A. Hart – reguły pierwotne i wtórne
• Reguły zmiany i rozsądzania jako wzorce procedur, ale i sankcji
• Reguła uznania a podstawy ważności (obowiązywania, zastosowania) prawa; rola języka prawa, wpływ praktyki prawniczej i prawa międzynarodowego.
• Wyrafinowany pozytywizm prawniczy i jego krytycy
7. Obowiązywanie prawa – posłuch wobec prawa – nieposłuszeństwo wobec prawa
• Obowiązywanie prawa: od klasycznych koncepcji prawa natury do współczesnego pozytywizmu inkluzyjnego.
• Odmowa posłuchu wobec prawa jako antynomia zasady związania prawem – Gustav Radbruch i koncepcja „ustawowego bezprawia” oraz sędziowskiego obowiązku odmowy stosowania barbarzyńskiego prawa. Procesy „strzelców z muru Berlińskiego” (po 1990 r.)
• Koncepcje obywatelskiego nieposłuszeństwa i sprzeciwu wobec prawa formalnie obowiązującego (Tomasz z Akwinu, H. Arendt, M. Gandhi, R. Alexy)
8. Rola sądownictwa w świetle pozytywizmu prawniczego i liberalizmu politycznego
• Od tradycji władzy sądowniczej jako „władzy żadnej” oraz sędziego jako ust ustawy po „przewrót interpretacyjny” w XX wieku oraz wspólnoty interpretacyjne
• Rozwój sądownictwa konstytucyjnego, jego legitymizacja. Spory o aktywizm sędziowski i „jurystokrację”
• Instytucjonalne i etyczne gwarancje niezawisłości sędziowskiej i ich znaczenie dla porządku prawnego i systemu politycznego
9. Dyskrecjonalność w prawie – spory o granice swobodnego uznania w prawie publicznym
• Stosowanie prawa jako praktyka „niemechaniczna”
• Wieloznaczność i nieostrość jako cechy języka, open texture - wada czy zaleta
• Dopuszczalność swobodnego uznania w prawie administracyjnym
• Tradycja „klauzul generalnych” – skrywane założenia
10. Realizm prawniczy i jego następcy
• Zwrot antyformalistyczny w jurysprudencji i w praktyce prawniczej w USA (Oliver W. Holmes, Karl LLewellyn, RoscoePound)
• Opozycja „prawa w działaniu” i „prawa w książkach”, teoria interesu indywidualnego i społecznego, „społeczna inżynieria” prawników
• Ronald Dworkin– krytyka pozytywizmu prawniczego i słabości realizmu prawniczego
• Sędzia Herkules i metafora powieści w odcinkach.Tradycja w prawie
11. Wykładnia prawa
• Analityczne, hermeneutyczne i argumentacyjne koncepcje wykładni prawa
• Spory o wykładnię Konstytucji i o „prawotwórstwo sędziowskie”
• Obiektywizm w interpretacji
• Dynamiczność i statyczność interpretacji
• Formalizm prawa.Zasada rządów prawa a formalizm prawniczy (Summa iniuria),
12. Teorie argumentacji prawniczej
• Od greckiej retoryki przez Chaima Perelmana po Neila MacCormicka oraz Ewę Łętowską i Jerzego Stelmacha
• Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów (od Schopenhauera do dziś). Erystyka w prawie i w polityce
• Komunikacyjne ujęcie prawa – prawo jako dyskurs, prawo jako rozmowa
13. Postmodernizm
• Postmodernizm w filozofii i w kulturze. Krytyczne nurty w naukach prawnych
• Prawo i władza – postmodernizm w prawie: rozpad paradygmatu prawa
• Postmodernizm w prawie: Artur Kozak, Adam Sulikowski
• Obalenie mitu jednoznaczności tekstu (antylogocentryzm)
• Z. Bauman i A. Giddens – zaufanie w prawie
14. Sprawiedliwość
• Sprawiedliwość materialna i sprawiedliwości proceduralna
• Zasady sprawiedliwości materialnej (na przykładzie Ch. Perelmana)
• Wymogi sprawiedliwości proceduralnej (interpretacja zasady rządów prawa)
• Liberalna teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa
• Michel Sandel: liberalizm, republikanizm i granice sprawiedliwości
• Sprawiedliwośćspołeczna jako zasada konstytucyjna i jako mit
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Koordynatorzy przedmiotu
W cyklu 2024Z: | W cyklu 2023Z: |
Efekty kształcenia
Po ukończeniu przedmiotu student:
- powinien rozumieć, jaki sens mają podstawowe pojęcia i konstrukcje teoretyczne, którymi posługują się prawnicy (np. norma prawna, system prawa, obowiązywanie prawa i odmowa posłuchu wobec prawa, wykładnia prawa, uzasadnienie decyzji władczej); student powinien przy tym uświadamiać sobie złożoność i konwencjonalność takich pojęć i konstrukcji teoretycznych, a także rozumieć, że posługując się nimi przyjmujemy określne założenia co do istoty prawa, natury ludzkiej, charakteru procesów społecznych itp. Student powinien sobie też uświadamiać, że współczesny świat zmienił się w takim stopniu, że rozmaite pojęcia i konstrukcje prawnicze wypracowane w poprzednich stuleciach niejednokrotnie zbytnio upraszczają rzeczywistość lub utrwalają w myśleniu prawniczym rozmaite mity lub nawet przesądy;
-powinien być w stanie wyjaśnić podstawowe założenia przyjmowanego przez siebie sposobu pojmowania prawa, a także powinien potrafić odróżnić własne stanowisko od innych, konkurencyjnych poglądów;
- powinien potrafić wskazać, jakie rodzaje argumentów są lub mogą być wykorzystane w sporach o trudne etycznie lub politycznie kwestie prawne i jakie kontrargumenty mogą być podniesione, a także z jakich przekonań, założeń bądź presupozycji wynika sięgnięcie po określone racje w sporze.
W kategoriach Krajowych Ram Kwalifikacji przedmiot pod nazwą „Filozofia prawa” prezentowany w formie wykładupowinien
a) służyć nie tylko przekazywaniu wiedzy o strukturach i fundamentalnych instytucjach publicznych, o prawie jako szczególnej więzi społecznej i jego relacjach wobec innych systemów norm i reguł oraz o doświadczeniach człowieka jako twórcy kultury,
b) wykształcić umiejętności praktyczne, analizować przebieg procesów i zjawisk społecznych, zwłaszcza praktyki prawniczej, a także zdobyć umiejętność posługiwania się normami i regułami społecznymi w celu rozwiązywania problemów społecznych, ze świadomością ograniczeń którym podlegają prawnicy, zwłaszcza gdyby wierzyli, że wszystkie przypadki z którymi się stykają mających charakter „łatwych spraw”;
c) rozwijać kompetencje społeczne studentów, w szczególności świadomość jaką rolę pełni prawo we współczesnych społeczeństwach, jakie założenia filozoficzne i etyczne przyjmują prawnicy wykonujący zawody prawnicze, jakich wartości bronią i za co są odpowiedzialni.
Kryteria oceniania
Metoda egzaminacyjna: egzamin ustny, pogłębiona rozmowa skupiona wokół tematyki wykładów oraz treści tekstów udostępnionych studentom i omawianym na ćwiczeniach.
Wymagania egzaminacyjne :
- znajomość zagadnień prezentowanych na wykładach, a równocześnie
- znajomość problemów podejmowanych w tekstach omawianych na ćwiczeniach.
Zwraca się przy tym uwagę, że istotą prowadzonych zajęć jest odrzucenie wiedzy pamięciowej, mechanicznie przyswojonej, na rzecz rozumienia problemów z zakresu teorii i filozofii prawa. Teksty wybrane i udostępnione studentom będę wymagały samodzielnej i wnikliwej lektury oraz własnej interpretacji. Bardzo pomocne, choć oczywiście nieobowiązkowe formalnie, będą ćwiczenia prowadzone przez pracowników Katedry Filozofii Prawa i Nauki o Państwie.
Kryteria oceny: oceniane jest przede wszystkim rozumienie podstawowych pojęć i konstrukcji, jakimi posługują się prawnicy w swoich rolach zawodowych, bez względu na szczegółową dziedzinę lub specjalizację zawodową. Przedmiotem oceny egzaminatora będzie zarówno umiejętność rekonstrukcji argumentów opisowych i normatywnych przyjmowanych przez przedstawicieli określonych stanowisk teoretycznoprawnych i filozoficznoprawnych, jak i umiejętność samodzielnego formułowania poglądów oraz precyzyjnego ich uzasadniania oraz podważania argumentów przeciwnych.
Literatura
Przedmiotem ćwiczeń będzie analiza kluczowych sporów o prawo, a także o ich oddziaływanie na praktykę. Prawo zwykle postrzegamy jako zbiór nakazów i zakazów niepodlegających kwestionowaniu, lecz w rzeczywistości prawo jest fenomenem dynamicznym, a zmiany poglądów na to, czym jest porządek prawny, co go uzasadnia i jakie obowiązki ciążą na prawnikach, zwykle szybko znajdują odzwierciedlenie w praktyce tworzenia i stosowania prawa. Teorię i filozofię prawa można poznawać poprzez analizę kluczowych sporów, które były przez lata, a niekiedy wieki prowadzone. Podczas zajęć omówimy następujące spory teorii i filozofii prawa dotyczące fundamentalnych pytań o prawo, jego wykładnię, stosowanie i stosunek do innych zjawisk społecznych.
1. Czy prawo może mieć dowolną treść?
Zajęcia 1: Teorie prawa natury
G. Radbruch, Pięć minut filozofii prawa oraz Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo [w:] tenże, Filozofia prawa, Warszawa, 2009, s. 241-254
Zajęcia 2: Pozytywizm prawniczy
H. Kelsen, Czysta teoria prawa, Warszawa 2014, s. 55-72, 295-318
2. Czy język prawny jest wystarczającą podstawą orzekania?
Zajęcia 3: Językowa otwartość prawa
H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s. 171-193
Zajęcia 4: Teorie wykładni prawa
M. Romanowicz, Clara… vs Omnia… czyli język a proces stosowania prawa [w:] A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec (red.), Prawo, język, etyka, Warszawa 2010, s. 198-208
3. Czy orzeczenia sądowe mogą być słuszne?
Zajęcia 5: Integralna teoria prawa
R. Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2006, s. 15-19, 30-31, 165-176, 227-234, 256-260
Zajęcia 6: Krytyczne teorie orzekania
R. Mańko: W stronę krytycznej filozofii orzekania. Polityczność, etyka, legitymizacja, Łódź 2018, s. 22-66
4. Jak trudna jest relacja prawa i polityki?
Zajęcia 7: Rządy prawa
M. Krygier, Cztery pytania o rządy prawa: Dlaczego? Co? Gdzie? I kogo to obchodzi?, Część I, „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2/2011, s. 5-19
Zajęcia 8: Polityczność prawa
C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, Warszawa 2012, s. 45-55, 245-268
5. Co to znaczy, że prawo jest sprawiedliwe?
Zajęcia 9: Sprawiedliwość w liberalizmie politycznym
J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994, s. 23-43
Zajęcia 10: Feministyczne krytyki liberalizmu politycznego
E. Hyży, Wybrane etyczno‑polityczne propozycje współczesnego feminizmu globalnego, Etyka 5/2012, s. 16-36
6. Co to znaczy być podmiotem prawa?
Zajęcia 11: Klasyczne ujęcia podmiotowości w prawie
T. Chauvin, Osoba fizyczna czy człowiek? Kilka refleksji na temat podmiotu prawa, materiał powielony, s. 1-15
Zajęcia 12: Nowe wyzwania dla teorii podmiotu
M. Jankowska, Podmiotowość prawna sztucznej inteligencji? [w:] A. Bielska-Brodziak (red.), O czym mówią prawnicy, mówiąc o podmiotowości, Katowice 2015, s. 171-196
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: