Seminarium specjalizacyjne (proseminarium) - teoria prawa 2200-1F061
Tytułową praktykę prawniczą rozumiemy tak szeroko, jak to tylko możliwe. Obejmujemy tym terminem nie tylko pracę funkcjonariuszy publicznych, np. sędziów, prokuratorów, urzędników władz samorządowych etc., ale i to, co robią adwokaci, radcowie prawni, doradcy podatkowi i każda inna osoba zajmująca się zawodowo prawem.
Jesteśmy przekonani, że prawo jako instytucja społeczna ma sens tylko wówczas, gdy prawnicy wiedzą dlaczego je stanowią, stosują i przestrzegają. Praktykę prawniczą pozwala więc zrozumieć właśnie teoria prawa - zróżnicowana i obszerna dziedzina wiedzy, która widzi bada prawo w rozległej perspektywie, inspirowanej innymi naukami humanistycznymi i społecznymi, ale też głębokim namysłem samych przedstawicieli zawodów prawniczych.
Jest to szczególnie ważne teraz, w „trudnych czasach”. To właśnie one będą motywem przewodnim zajęć, bo trudno zaprzeczyć, że stoją przed nami narastające, coraz trudniejsze wyzwania. Są one związane zarówno z takimi problemami, jak rola sądów w społeczeństwie, brak zaufania do prawa i instytucji prawnych, zagrożenie populizmami i demontażem instytucji demokratycznych, ale też z rosnącymi napięciami społecznymi i polaryzacją, wzrostem migracji i spadkiem poczucia bezpieczeństwa w wielu aspektach tego słowa, potencjalnie katastroficznych skutków kryzysu klimatycznego, przyspieszającej rewolucji cyfrowej itp.
Wśród wątków, które chcemy przedyskutować z uczestnikami seminarium są między innymi:
1. kwestia stanowienia i stosowania prawa w „trudnych czasach” – na przykładzie orzeczeń sądowych w sprawach o naruszenia prawa i ograniczenia praw obywateli w okresie pandemii COVID-19;
2. kwestia roli prawa w zarządzaniu kryzysem klimatycznym, dopuszczalności obywatelskiego nieposłuszeństwa w tym zakresie, koniecznych zmian w obszarze podstawowych aspektów ustroju w związku z nadciągającymi zmianami;
3. kwestie praw człowieka jako pojęcia nieoczekiwanie kontestowanego, zwłaszcza w kontekście migracji, praw reprodukcyjnych, prawa do prywatności, w tym np.: prywatność od Big Tech-ów i algorytmów, zagrożenie podsłuchami, prywatność jako autonomia osobista mogąca uzasadniać np. prawo do przerwania ciąży;
4. kwestie praw wspólnot religijnych – czy są zagrożone czy uprzywilejowane, jak są rozstrzygane spory o symbole religijne w przestrzeni publicznej itp.;
5. kwestia ustaw zwykłych i tzw. „specustaw” (ustaw epizodycznych): czy to praktyka wyjątkowa uzasadniana np. potrzebą szybkiej budowy dróg publicznych, czy też trwała. I dalej: czy osiągnięcie efektów ekonomicznych uzasadnia ograniczenie praw obywatelskich (na kanwie orzeczeń NSA i TK);
6. zagadnienie zakresu i dopuszczalności stosowania narzędzi sztucznej inteligencji w tworzeniu i stosowaniu prawa. Czy duże modele językowe stanowią zagrożenie dla myślenia o prawie jako o zjawisku moralnym, czy też przeciwnie?
7. kwestia wykładni prawa i jego jasności, np. kiedy wystarczy przeprowadzenie tylko wykładni językowej, a kiedy niezbędne jest sięgnięcie po wykładnię funkcjonalną lub celowościową;
8. kwestia argumentów explicite i implicite, czyli jak czytać uzasadnienia wyroków sądowych (polskich i zabranicznych), aby sformułować stanowisko przeciwne. Np. na czym polega ważenie zasad prawnych i ważenie rozbieżnych interesów; na czym polega spójność orzecznictwa;
9. kwestia natury precedensów sądowych, zwłaszcza w krajach civil law: jaka jest rzeczywista struktura orzeczenie uznawanego za wiążący precedens, jakie cele i jakie skutki może mieć powoływanie przez prawników wcześniejszych orzeczeń sądowych;
10. kwestia wykładni przepisów konstytucji, zwłaszcza tych które wskazują wartości etyczne gwarantowane lub chronione przez ustrojodawcę;
11. kwestia zmieniającej się roli sędziów w społeczeństwie. Czy zjawiska: judycjalizacji, jurydyzacji, aktywizmu sędziowskiego są szansą, czy zagrożeniem? A może są to tylko ideologiczne mity?
12. kwestia przywracania praworządności po okresie „kryzysu konstytucyjnego” – co wolno, a czego nie powinna robić opozycja po odzyskaniu władzy, np. czy sprawiedliwość tranzycyjna może uzasadniać „wypalanie zła żelazem”?
13. kwestia prerogatyw prezydenta RP: czy może on zrobić wszystko, czego sobie życzy;
14. kwestia immunitetów (poselskiego, sędziowskiego, dyplomatycznego itp.) – istota instytucji, zakres działania i funkcje: czy to licencje na łamanie prawa?
15. kwestia stanu wyższej konieczności: czy taki argument jest dopuszczalny w prawie publicznym (np. czy możemy zaakceptować „pushbacki”). Kontekst stanu wyższej konieczności jest jednak wiązany dziś zarówno z popularności teorii Carla Schmitta, jak i różnymi teoriami obywatelskiego nieposłuszeństwa;
16. kwestia klauzul generalnych – czy występują one tylko w prawie cywilnym i czy (czym) różnią się od tzw. nieostrych zwrotów językowych;
17. kwestia swobodnego uznania administracyjnego (inaczej: dyskrecjonalnej władzy organu) – czy to nieunikniona konieczność w procesie stosowania prawa, czy uwarunkowane upoważnienie (kompetencja);
18. kwestia klauzuli sumienia w prawie: co może oznaczać dla lekarza, adwokata lub strony postępowania;
19. Kwestia związków równości wobec prawa, jego złożoności i jego społecznej dostępności - czy powinniśmy skończyć pojmowaniem prawa jako fenomenem zajmującym tylko prawników?
20. kwestia naruszenia prawa: na czym polega, czy może być stopniowane, jakie są przesłanki jego stwierdzenia;
21. kwestie metod badawczych stosowanych przez prawników, w tym metod interpretacji orzeczeń sądowych (włącznie z tym co opuszczono i co zapisano między słowami) oraz zasad analizy akt sądowych (zbiorów dokumentów).
22. kwestia „uczestniczenie prawników w kulturze normatywnej” – etyka zawodów prawniczych, nieformalne i nieujawniane przesłanki i założenia rozumowań prawniczych i podzielanych norm jako istotny składnik praktyki.
Założenia (opisowo)
Koordynatorzy przedmiotu
W cyklu 2024: | W cyklu 2025: |
Rodzaj przedmiotu
fakultatywne
Tryb prowadzenia
Efekty kształcenia
Obaj prowadzący zakładają, że po rocznej, a najlepiej dwuletniej pracy w ramach seminarium, student powinien:
a) posiadać zdecydowanie szerszą wiedzę o procesie stosowania prawa, w szczególności stosowania prawa przez sądy, zarówno o zakładanych wzorcach praktyki stosowania prawa, jak i o rzeczywistym przebiegu procesów decyzyjnych, z ich efektami i wadami dysfunkcjami, w tym o rozumowaniach prawniczych wykorzystywanych przez sędziów; o praktyce uzasadniania wyroków itp.;
b) posiadać zdecydowanie większe umiejętności praktyczne, w zakresie analizy przepisów oraz faktycznych zasad przesądzających o kształcie aktów stosowania prawa, a także umiejętności analizy treści decyzji administracyjnych i orzeczeń sądowych oraz ich uzasadnień, umiejętności pisania glos do wyroków sądowych; prowadzenia argumentacji przed sądami (państwowymi i niepaństwowymi) itp.;
c) móc rozwinąć kompetencje społeczne, w szczególności świadomość jaką rolę we współczesnych społeczeństwach pełnią organy władzy publicznej, w tym sądy, na czym polega proces stosowania prawa, jakie wymagania są stawiane przed tymi, którzy pełnią role prawnicze (np. sędziami, adwokatami), założenia filozoficzne i etyczne przyjmują prawnicy wykonujący te zawody prawnicze, jakich wartości bronią i za co są odpowiedzialni.
W szczególności jednak zakładamy że efektem rocznych zajęć będzie lepsze rozumienie takich podstawowych problemów jak m.in.:
1. zagadnienie konwencji społecznej jako rzeczywistego źródła norm prawnych. Historycy to dostrzegają, H. Kelsen – ignoruje, A. Dyrda (UJ) wyjaśnia, a R. Dworkin zdecydowanie krytykuje;
2. zagadnienie normatywności prawa – co uzasadnia nasz obowiązek podporządkowania się prawu, a co może uzasadniać odmowę posłuchu;
3. zagadnienie legitymizacji prawa, tzn. czy obowiązywanie prawa zależy od obywateli oraz czy zaufanie do prawa i stosujących je instytucji jest w praktyce prawniczej istotne;
4. zagadnienie pozaprawnych warunków obowiązywania prawa (H. Kelsen to ignoruje, ale realiści i ujęcia krytyczne – akcentują);
Kryteria oceniania
Zajęcia będą prowadzone w formie konwersatorium. Będę polegać na wspólnej analizie materiałów przedstawionych przez prowadzącego i dyskusji nad argumentami prezentowanymi w konkretnych sporach. Podstawą zaliczenia będzie obecność na zajęciach i udział w kolejnych pracach.
Prowadzący seminarium liczą, że w roku akademickim 2025/2026 będzie można wrócić do doświadczeń seminarzystów, tj. (1) obecności seminarzystów na rozprawach w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Warszawie, a także w Sądzie Okręgowym dla Warszawy-Śródmieścia (wydział cywilny), a także (2) wspólnego wyjazdu studyjnego poświęcony analizie uzasadnień orzeczeń sądowych, w tym z wykorzystaniem metody content analysis, interpretacji wywiadów pogłębionych itp.
Praktyki zawodowe
Nie przewidziane w ramach seminarium
Literatura
1. Brożek B., Umysł prawniczy, Kraków 2018;
2. Chlebny J. (2023), Zawrócenie cudzoziemca na granicy, ZNSA nr 5 (110)/ 2023;
3. Dworkin R. (2022), Imperium prawa, tłumacz: J. Winczorek, Warszawa,
4. Eliasz, K. (2015), Obowiązywanie prawa w ujęciu skandynawskiego realizmu prawnego, w: Stelmach, J., Brożek, B., Kurek, Ł., Eliasz, K. (red.) Naturalizm prawniczy. Stanowiska, Warszawa: Wolters Kluwer, s. 187 i n.
5. Gizbert-Studnicki T.: Pozytywistyczny park jurajski, „Forum Prawnicze” 2/2013.
6. Hadel M. (2018), Fragmentaryzacja prawa administracyjnego w wyniku obowiązywania „specustaw”, Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ 2018/2;
7. Kaczmarek P. (2020), Polityczność w praktyce orzeczniczej. W rozmowach o państwie prawa z E. Łętowską, A. Zollem i A. Wróblem, „Przegląd Prawa i Administracji” nr 3994, Wrocław;
8. Leszczynski L. (1986), Klauzule-generalne w stosowaniu prawa, [Przedruk – internet]
9. Łętowska E. (2002): Kilka uwag o praktyce wykładni, w: ”Kwartalnik Prawa Prywatnego”, Rok XI:2002 z. 1;
10. Matczak M., Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007;
11. Morawski L.: Czy sądy mogą się angażować politycznie?, „Państwo i Prawo” 3/2006,
12. Oplustil K. (2010), O potrzebie proeuropejskiej wykładni polskiego prawa spółek, PPH2010/9/4-15;
13. Pichlak M., Refleksyjność prawa. Od teorii społecznej do strategii regulacji i z powrotem, Łódź 2019;
14. Posner R. A., How Judges Think, Harvard Univ. Press, 2008;
15. Raburski T. (2014), Amerykański język praw podmiotowych a demokracja, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom III, Nr 1, s. 59-76
16. Schmitt C. (2013), Teologia polityczna. Cztery rozdziały poświęcone nauce o suwerenności, [w:] Nauka o konstytucji, Warszawa,
17. Skąpska G. (2017), Od „legalnej rewolucji” do kontrrewolucji. kryzys konstytucjonalizmu liberalno-demokratycznego w Polsce, „Przegląd Prawa i Administracji” nr 3791, Wrocław;
18. Smolak M.: Wykładnia prawa a zmiana społeczno-polityczna, [w:] J. Stelmach (red.) Studia z filozofii prawa 1, Kraków 2003
19. Stawecki, T., Dyskusje wokół aktywizmu i pasywizmu sądów konstytucyjnych jako spór o wykładnię konstytucji, [w: Wykładnia konstytucji. Inspiracje, teorie, argumenty …]
20. Stawecki, T., Precedens jako zadanie dla nauk prawnych; w: Precedens w polskim systemie prawa. pod red. A. Śledzińskiej-Simon i M. Wyrzykowskiego, Warszawa 2010, s. 229-264;
21. Stawecki, T., Złota reguła wykładni [o rozumowaniu ad absurdum]”, w: „W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego”, pod red. A. Choduń i S. Czepity, Szczecin 2010, s. 113-128;
22. Stelmach, J., Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków [Zakamycze], 2003;
23. Sulikowski A., Współczesny paradygmat sądownictwa konstytucyjnego wobec kryzysu nowoczesności, Wrocław 2008.
24. Walton, D., Reed, Ch., Macagno F., Argumentation schemes, Cambridge 2008;
25. Winczorek, J., Muszyński K. (2022), The access to justice gap and the rule of law crisis in Poland, Zeitschrift für Rechtssoziologie 1(42)/2022,
26. Wykładnia konstytucji. Inspiracje, teorie, argumenty, red. nauk. T. Stawecki, J. Winczorek, Warszawa 2014.
27. Zajadło J. (2018), Wykładnia wroga konstytucji, „Przegląd Konstytucyjny” nr 1/2018;
28. Żak M. (2017), Racjonalność komunikacyjna jako podstawa legitymizacji good governance, „Archiwum Filozofii prawa i Filozofii Społecznej” nr 2/2017
Uwagi
|
W cyklu 2025:
Obaj prowadzący zakładają, że po rocznej, a najlepiej dwuletniej pracy w ramach seminarium, student powinien: W szczególności jednak zakładamy że efektem rocznych zajęć będzie lepsze rozumienie takich podstawowych problemów jak m.in.: |
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: