Literackie obrazy władzy - Przedmiot fakultatywny z dziedziny nauk humanistycznych 2102-L-Z5LOWL-OG-Z

Literatura naukowa na temat władzy jest olbrzymia. Obejmuje refleksję z zakresu nauk politycznych, socjologii, filozofii i psychologii polityki. Dołącza również refleksja z zakresu antropologii polityki. Zagadnienie władzy praktycznie tworzy oś rozważań w naukach o polityce, zarówno w wymiarze empirycznym, jak i normatywnym.
Literatura naukowa z wielu perspektyw, przy pomocy rozlicznych teorii, próbuje uchwycić fenomen władania i panowania. Wiele dzieł sięga również do narzędzi antropologicznych, aby wyjaśnić związki pomiędzy władzą (w tym polityczną) a kulturą. Władza ma swój kontekst kulturowy. Pojawiają się dzieła naukowe nie tylko na temat kultury politycznej, ale także badające związki pomiędzy mentalnością zbiorową a polityką.
Władza polityczna odwołuje się do różnych rekwizytów: tworzy decorum, ustanawia odpowiednie rytuały i wzory, odwołuje się i przywołuje mity. Działa również na wyobraźnię. Jako jeden z pierwszych ten związek pomiędzy specyficznym imaginarium, jakie tworzy polityka a literaturą, dostrzegł Giambattista Vico. W swojej Nauce nowej zajmuje się analizą relacji pomiędzy tym, co jest „prawdziwe” i tym, co „pewne”. Podczas gdy pierwsze jako wieczne i uniwersalne jest przedmiotem wiedzy (nauki), to, co pewne odnosi się do ludzkiej świadomości. Jest szczególne i zindywidualizowane. Dla filozofii poszukiwanie prawdy stanowi jej explanandum. Natomiast poszukiwanie tego, co pewne konstytuuje badania filologiczne (szeroko pojętą historię). Filologia poddaje pod refleksję to, co zostaje stworzone przez danego autora. Filozofia zmierza do wyartykułowania wspólnych form rozumienia, które są wspólne każdemu doświadczeniu. Filologia zajmuje się badaniem empirycznych fenomenów, jakie stwarza ludzki wybór: językami, zwyczajami, działaniami ludzi tworzących społeczeństwo obywatelskie, jak i tworami politycznymi.
Takie badania filologiczno-historyczne pozwalają ujawnić jeszcze jedną sferę władzy, tę, która odwołuje się do wyobraźni. Jest sprawą wyjątkowo ciekawą zbadać, w jaki sposób literatura piękna opisuje i oddaje problem władzy politycznej. W czasach nowożytnych powstała szczególna forma wypowiedzi literackiej – powieść. G.Hegel nazywał ją „eposem mieszczańskim”, gdyż wypowiedź poetycką w dużej mierze przysłoniła proza literacka. W warunkach dominacji społecznej i politycznej mieszczaństwa powieść okazała się, jak wskazują badania z zakresu socjologii literatury, najbardziej popularną formą wypowiedzi.
Powieść jako nowa forma wyrazu pojawiła się w XVIII w., choć termin w obecnym znaczeniu pojawił się dopiero pod koniec tego wieku. Jedną z jej odmian jest powieść realistyczna. Jak pisze Ian Watt „Realizm powieści polega nie na tym, jaki rodzaj życia przedstawia, ale w jaki przedstawia je sposób” (s. 7). W poprzednich formach literackich znajdowała odbicie tendencja kulturowa przyjmowania prawdy jako zgodności z utartą praktyką a wątki epickie brane były z historii lub legendy. W powieści realistycznej mamy do czynienia z charakterystycznym związkiem pomiędzy literaturą a życiem. Począwszy od powieści Defoe i Richardsona Proza narracyjna zaczyna ustanawiać nowy typ wrażliwości. Można pokusić się o stwierdzenie, że typ wrażliwości odmienny od romansu, także zdobywającego popularność w w XVIII i XIX wieku.

Powieść zostaje nazwana realistyczną nie tylko dlatego, że pokazuje życie „od podszewki”. Istnieje bowiem pewien istotny problem natury epistemologicznej: związku dzieła literackiego z rzeczywistością. Co więcej, powieść wyraża postawę, która charakteryzuje epokę nowożytną - indywidualizm. Popularność powieści bierze się z rosnącego przeświadczenia, że jednostka może odkryć prawdę na drodze poznania zmysłowego. Jak pisał Lord Kames w Elements of Criticism (1762), jeden z czołowych przedstawicieli szkockiego oświecenia: „terminy abstrakcyjne i ogólne nie mogą mieć zastosowania w sztuce rozrywkowej, ponieważ jedynie z przedmiotów szczegółowych można tworzyć obrazy”.

Nadto powieść jako coraz bardziej istotny nośnik kultury przywiązywała wagę do oryginalności i nowości. „Nowe i świeże” zaczęło się sprzedawać znakomicie w świecie poszerzającej się, jak wskazują studia R.Darntona, publiczności czytelniczej. Zaczynają
fascynować powieści opowiadające o losach szczegółowo zakreślonych postaci w dokładnie określonych okolicznościach. Szczególnie dobrze wydobywa ten aspekt indywidualizacji powieść przygodowa i historyczna. Nadawanie imion i nazwisk sugeruje, że należy je traktować jako konkretne jednostki żyjące w określonym środowisku społecznym lub historycznym. Ukazana zostaje tożsamość jednostki jako tożsamość świadomości na przestrzeni pewnego czasu, gdy jednostka ma kontakt z własną i ciągłą osobowością przez pamięć o swoich dawnych czynach i myślach, jak pisze John Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego.

Jedno jest pewne: powieść jako gatunek literackiej wypowiedzi zdobywa dominującą pozycję na tworzącym się rynku czytelniczym. I tak jest do dzisiaj. Powieść poprzez właściwości zbudowanej narracji wprowadza czas. Powieść – jak zauważa Northrop Frye, jeden z wybitnych teoretyków literatury – ukazuje istotny „związek człowieka Zachodu z Czasem”. Dzieje się tak z dwóch co najmniej powodów. Powieść konsekwentnie realizuje zasadę indywidualizacji, historia danego bohatera dokonuje się w określonym miejscu (przestrzeni) i czasie. Zamiast „życia poprzez wartości” opowiadane jest „życie w czasie” (takim portretowaniem literatura zajmowała się już wcześniej przed powieścią). Pojawia się związek przyczynowy nadający powieści większą koncentrację i gęstość, a struktura powieści staje się bardziej zwarta.

A zatem na zasadę indywiduacji nakłada się nowoczesne poczucie czasu. Nowoczesne poczucie czasu przenika do innych dziedzin myśli. Tutaj można byłoby nakreślić krótką, choć fascynującą historię wynalazku i upowszechnienia chronometru i zegarka ręcznego. Towarzyszy temu znacząca zmiana podejścia do czasu. I.Newton i J.Kocke przedstawili nową analizę przebiegu czasu: bardziej powolne i mechaniczne poczucie trwania. Czas zostaje podzielony na odcinki tak, aby można było na przykład mierzyć spadanie przedmiotów, a w dziedzinie idei analizować następowanie myśli po sobie. Porządek chronologiczny i następstwa wydarzeń stanowią podstawową strukturę fabuły powieści, zwłaszcza powieści historycznej. Danie Defoe jest tym pisarzem, który rzucił życie jednostki (bohatera powieści) na tło określonego procesu historycznego w szerokiej perspektywie.

Hannah Arendt zauważa, że gdybyśmy chcieli zrozumieć ten zwrot w myśleniu i studiowaniu, charakteryzujący nwoczesność, to należałoby przywołać dwa instrumenty: mikroskop i lunetę. Uważam, że do tego arsenału nowożytnego człowieka należy dodać mechanizmy mierzące czas. Czas mechaniczny zaczyna wyznaczać rytm życia społecznego. Towarzyszy temu oczywiście inny sposób uprawiania studiów nad historią, gdzie porządek chronologiczny staje się punktem wyjścia w badaniach. Nic zatem dziwnego, że wraz ze wzrostem świadomości historycznej pojawia się szczególna formą tego gatunku literackiego - powieść historyczna. Nastaje epoka historyczna.

Literackie obrazy władzy jest przedmiotem, który proponuje od strony literackiej, ale jednocześnie od strony nauk o polityce, zbadać fenomen władzy politycznej. W tym celu studenci mają do przeczytania kilka powieści (w tym powieści historyczne), które zajmują się problemem władzy politycznej. Można bowiem badać kształty i instytucje władzy w ujęciu historycznym tak, jak to zrobił Prof. Jan Baszkiewicz w swoim dziełku pt. Władza. Skontrastowanie oraz porównanie imaginarium, jakie wypracowuje literatura piękna przy okazji opisywania władzy politycznej, z analizą dostarczaną przez literaturę naukową, daje niezwykle ciekawe heurystycznie efekty.