Natura, kultura, podmiotowość – dyskursy humanistyki środowiskowej 1500-SDN-NKPDHŚ

Od obrazowej imitacji natury ku nieantropocentrycznej podmiotowości i sprawczości
Fundamentalna dychotomia kultury i natury, która obecna jest w wielu koncepcjach na przestrzeni historii, wydaje się problematyczna, ponieważ wyraża się w antropogenicznych hierarchiach. W epoce antropocenu, kiedy wzrasta świadomość destrukcyjnego wpływu człowieka na głębokie struktury ziemskiego środowiska, problematyczność ta staje się szczególnie widoczna. Skłania to w oczywisty sposób do podejmowania działań zapobiegających katastrofie związanej ze zmianami klimatycznymi, zanikiem bioróżnorodności i pochodnymi zjawiskami środowiskowymi, co znajduje swoje naturalne odzwierciedlenie także w praktykach kulturowych. Taka dynamika rzeczywistości prowadzi tym samym także do znaczących zmian w przedmiocie badań literaturo- i kulturoznawczych, które obejmują nie tylko współczesne poetyki kwestionujące antropocentryczne postrzeganie podmiotowości i sprawczości, ale też próby redefiniowania i reinterpretacji zjawisk z przeszłości.
Natura w jej powiązaniu z ludzkimi, zwierzęcymi i roślinnymi formami życia oraz swoistą przeciwwagą dla działalności człowieka zajmuje zbiorową wyobraźnię jako topos od tysięcy lat. Gatunki literackie takie jak bukolika, a także różnorodne modele narracyjne, wciąż świadczą o wzajemnych relacjach między naturą a kulturą tekstową. Znaczące zmiany paradygmatów widoczne są w europejskiej poetyce i estetyce około 1800 roku, kiedy Immanuel Kant w swojej Krytyce władzy sądzenia (Kritik der Urteilskraft) z 1790 roku, dziele dotykającym zagadnień estetyki i filozofii przyrody, definiuje autonomiczne dzieło sztuki jako produkt, który „wydaje się być naturą” (§ 45), choć nie jest to równoznaczne z awansowaniem natury do ideału nowoczesnej poezji, zwłaszcza w kontekście aktualnie dokonujących się zmian w pojmowaniu podmiotowości i sprawczości.
Od Scaligera i G. Bruna koncepcje natury, które swoje znaczenie czerpały z teorii szczególnego, doskonałego związku sztuki z naturą lub poezji z naturą znaleźć można u Herdera (m.in. pojęcie Naturpoesie u Herdera i F. Schlegla), Schillera (sentymentalna koncepcja Schillera o „naturze”, której „strażnikami” mają być poeci), A.W. i F. Schlegla, Heinricha von Kleista, Schellinga, Hölderlina, Goethego i wielu innych. Wiele poetologicznych odniesień do natury łączyło między innymi roszczenie do autonomii estetycznej, podkreślające odrzucenie przednowoczesnego rozumienia sztuki jako obrazowej imitacji natury.
Przednowoczesne rozumienie natury i sztuki, wraz z wyczuleniem na liczne zachodzące w świecie zjawiska – zobrazowane między innymi w średniowiecznej Powieści o Róży czy tekstach Hildegardy z Bingen – wydaje się istotne dla zrozumienia związku natury i sztuki, zarówno zmian około roku 1800, jak też ponowoczesnych praktyk ekopoetyckich. W związku z tym, że przednowoczesne ujęcia natury posiadają często komponenty antropologiczne, a natura ludzka bywa niejednokrotnie włączana w różne estetyczne koncepcje natury, refleksja nad tym, w jakim stopniu koncepcje przyrody zakładają dychotomiczny rozdział między naturą a człowiekiem przyczynić się może do lepszego zrozumienia zmian zachodzących we współczesnej humanistyce, co stanowić będzie przedmiot zajęć.
Praktyki ekopoetyckie w perspektywie nowomaterialistycznej
Tematem zajęć będą – często eksperymentalne – praktyki poetyckie kwestionujące tradycyjne reprezentacje antropocentrycznie pojmowanej podmiotowości i sprawczości. Punktem odniesienia będzie przy tym poetycka strategia performatywnego konstytuowania niestabilnych tożsamości, które wyłaniają się z nowomaterialistycznie rozumianych stanów splątania i permanentnej superpozycji między ludzkim a nie-ludzkim, naturą a kulturą, cielesnością a technologią, żywym a nieożywionym, materią a semiosferą. Kategoria ekopoetyki będzie w tym kontekście postrzegana w szerokim sensie, który zgodnie z etymologią słowa otwiera się na „pracę nad budową domu i urządzaniem zamieszkiwalnego siedliska” (por. grecka semantyka oíkos i poíesis, zob. Beltran/Fiedroczuk, Ekopoetyka, 11). Poetycki sposób ekspresji i wybór środków wyrazu będą u omawianych poetów_ek równie różnorodne, jak ich przynależność etniczna i rasowa, tożsamość narodowa i płciowa (oprócz wyszczególnionych poniżej autorów_ek analizowane będą utwory polskich i obcojęzycznych poetów_ek, np.: Julii Fiedorczuk, Magdaleny Lebdy, Anny Adamowicz, Marcina Ostrychacza, Forresta Gandera, Anji Utler, Marion Poschmann, Esther Kinsky). Jedną z bohaterek seminarium będzie meksykańska poetka, artystka wizualna, performerka i aktywistka ekologiczna Claudia Luna Fuentes, która lubi eksperymentować z transmedialnościami językowo-akustyczno-wizualnymi, wśród których na szczególną uwagę zasługuje jej poetyka materialna (tworzenie sztucznych skamieniałości, które próbują udokumentować początki życia na Ziemi). Wiersze osoby genderqueerowej Daneza Smitha, zwłaszcza z książki Don't Call Us Dead (2017), lokują swoją transgresywną energię lepkości na performatywnych stykach (queerowego, czarnego, HIV-pozytywnego) ciała z bio- i nekropolitycznymi strukturami władzy i świadomością kryzysu planetarnego. Adam Dickinson w końcu rozwija – najdobitniej chyba w swojej książce Anatomic (2018) – ekopoetykę, która łączy językowe środki lirycznej ekspresji z technologiami diagnostycznymi, co stanowi punkt wyjścia do dyfrakcyjnego oglądu mikro- i makrokosmicznej dez/integralności materialnego bycia w ciele/świecie. Wspólnym mianownikiem analizy wszystkich tych heterogenicznych praktyk będzie diagnozowanie uwarunkowań ich performatywnej sprawczości w świetle nowomaterialistycznych koncepcji transpozycji i (ciągłej) rekonfiguracji rozproszonych sieci ontoepistemologicznych.

– Aloi, Giovanni, Susan McHugh (eds.), Posthumanism in Art and Science. A Reader, New York 2021;
– Bakke, Monika, Bio-transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Poznań 2015;
– Bennett, Jane, Vibrant Matter. A Political Ecology of Things, Durham/London 2010;
– Barad, Karen, Posthumanistyczna performatywność: ku zrozumieniu, jak materia zaczyna mieć znaczenie, przeł. Joanna Bednarek, w: Agnieszka Gajewska (red.), Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, Poznań 2012, s. 323–360;
– Braidotti, Rosi, Po człowieku, przeł. Joanna Bednarek, Agnieszka Kowalczyk, Warszawa 2014;
– Domańska, Ewa, Humanistyka ekologiczna, w: „Teksty Drugie” 2013, 1-2, s. 13-32;
– Fiedorczuk, Julia, Gerardo Beltrán, Ekopoetyka. Ekologiczna obrona poezji, Warszawa 2020;
– Fiedorczuk, Julia, Paweł Piszczatowski (ed.), Places that the map can’t contain: Poetics in the Anthropocene, Göttingen 2023;
– Friedrich, Udo, Menschentier und Tiermensch. Diskurse der Grenzziehung und Grenzüberschreitung im Mittelalter, Göttingen 2009;
– Gurowska, Małgorzata; Rogowska-Stangret, Monika, Mandragora. Klasyfikacje, Warszawa 2000.
– Haraway, Donna, Manifest cyborgów, przeł. Sławomir Królak, Ewa Majewska. w: „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, 1 (3), 2003, s. 49–87;
– Haraway, Donna, Staying with the Trouble. Making Kin in the Chthulucene, Durham/London 2016;
– Mayer, J. G., Tajemnice sztuki medycznej średniowiecznych zakonnic, Kraków 2010.
– Morton, Timothy, Dark Ecology. For a Logic of Future Coexistence, New York 2016.