Filozofia 2600-MSMz2FIL
1. Wprowadzenie. Narodziny i charakter filozofii.
Pytania:
• Co to znaczy być filozofem?
Obraz filozofa i filozofii jako czegoś niepraktycznego, oderwanego od codziennej ludzkiej egzystencji. Filozof jako postać atopiczna, nieprzystająca do zwykłego świata, zagubiona.
• Co znaczy być praktycznym?
Skąd wiemy, co, w ostatecznym rozrachunku, jest dla nas praktyczne? Czy praktyczne to tyle co korzystne? A może skuteczne? Zdrowe? Dobre? Skąd wiemy, czym jest każda z tych rzeczy?
• Czy lepiej być praktycznym?
Skąd wiemy, czy lepiej być praktycznym, czy niepraktycznym? Czy rzeczy niepraktyczne nie mogą nadać życiu sensu bardziej niż te praktyczne?
Zagadnienia:
• Filozofia a myślenie religijne i poetyckie. Filozofia a nauka.
• Różne definicje filozofii.
• Najważniejsze działy filozofii.
• Pierwsze pytania filozoficzne a historia kultury europejskiej.
• Niepewność filozofii: filozofia jako nauka, która nie udziela ostatecznych odpowiedzi, a jedynie mnoży pytania.
2. Narodziny filozofii w starożytnej Grecji.
Pytania:
• Co jest najbardziej pierwsze ze wszystkiego?
Z czego wszystko jest zrobione? Czy jest coś pierwszego, z czego wszystko inne jest zrobione? Jak z jednej rzeczy powstają wszystkie inne? Dlaczego jest raczej coś niż nic? Człowiek i niebo gwiaździste nad nim: nieskończone pytania, zachwyt, niepokój.
• Skąd wiemy to, co wiemy?
Skąd wiemy i jak dochodzimy do tego czym i z czego zrobiony jest świat: mówi nam o tym nasz rozum czy raczej nasze zmysły? Co to jest ludzki umysł? Jak myślimy? Jakie metody myślenia są poprawne?
• Czy świat to raczej chaos czy ład?
Co widzimy, kiedy patrzymy na otaczająca nas rzeczywistość? Czy wszystko jest raczej poukładane i sensowne? Czy może raczej światem rządzi chaos i przypadek? Dlaczego jednym ludziom wydaje się, że nad światem czuwa jakaś opatrzność, a innym, że świat to przypadek?
Zagadnienia:
• Problem arche u filozofów przyrody.
• Aforyzmy Heraklita − świat jako wojna wszystkiego ze wszystkim; ogień jako tworzywo świata i metafora jego natury.
• Filozofia eleatów: ontologia Parmenidesa i dialektyka Zenona.
• Szkoła pitagorejska: filozofia jako sztuka życia.
• Logos filozofów antycznych: narodziny pojęcia logosu i jego pierwotne znaczenie.
3. Spór Sokratesa z sofistami.
Pytania:
• Co jest istotą człowieka?
Co jest w nas najbardziej ludzkie? Czym różni się człowiek od zwierząt? Czy nasze człowieczeństwo nas do czegoś zobowiązuje? Czy człowieczeństwo we wszystkich nas jest takie samo? Odwieczne poszukiwanie natury człowieka.
• Skąd wiemy, że postępujemy słusznie?
Czy normy moralne są takie same dla wszystkich, czy przeciwnie, każdy może mieć inne? Skąd wiemy, co jest sprawiedliwe, dobre, złe, uczciwe? Czy mamy prawo pouczać innych na temat dobra i sprawiedliwości? Konflikty na tle moralnym.
• Dlaczego ludzie czynią zło?
Dlaczego ludzie czynią sobie nawzajem krzywdę? Czy zło leży w ludzkiej naturze czy raczej wynika z wychowania, bądź niewiedzy? Czy można czynić zło w pełni świadomie, pomimo wiedzy, że to jest zło? Jak przekonać człowieka, żeby przestał czynić źle? Zagadnienie świadomości i edukacji moralnej.
Zagadnienia:
• Specyfika ruchu sofistów. Pojęcie sofizmatu. Istota i cele erystyki.
• Sokrates: spór o istotę dobra. Relatywizm kontra obiektywizm moralny.
• Sokratejska definicja natury człowieka.
• Intelektualizm etyczny, czyli o tym, że dobra można się nauczyć.
• Śmierć Sokratesa jako misterium moralne.
4. Platon, czyli filozofia jako droga miłości.
Pytania:
• Dlaczego się zakochujemy?
Czy istnieje tylko jeden rodzaj miłości, czy jest ich wiele? Czym różni się zakochanie od prawdziwej miłości? Jak rozpoznajemy prawdziwą miłość? Czy miłość zaślepia czy raczej otwiera oczy? Czy miłość ma charakter biologiczny czy raczej duchowy? Miłość a rozum i prawda.
• Czym jest sprawiedliwość?
Co to znaczy być sprawiedliwym człowiekiem? Skąd wiemy, czy prawo bądź państwo, w którym żyjemy jest sprawiedliwe? Czy sprawiedliwość to kwestia konsekwencji naszych działań czy raczej ich intencji?
• Czy rzeczywistość jest naprawdę rzeczywista?
Skąd wiemy, co jest naprawdę rzeczywiste? Czy miłość jest czymś rzeczywistym, czy jest iluzją? A sprawiedliwość? W jakim sensie sprawiedliwość istnieje? Skąd wiemy, że nasze zmysły nas nie łudzą? Czy prawda jest czymś jawnym, czy ukrytym? Droga do prawdy: zmysły, rozum, społeczeństwo.
Zagadnienia:
• Istota filozofii: filozofia jako droga miłości, jako sztuka umierania, jako dialektyka (wielopoziomowość filozofii Platona).
• Idealne państwo? Koncepcja sprawiedliwości Platona.
• Metafora jaskini – poziomy interpretacyjne.
• Kim są artyści? Koncepcje sztuki u Platona.
• Między światem idei a światem zmysłów: życie człowieka.
5. Arystoteles: pierwszy kompletny system filozoficzny.
Pytania:
• Co to jest szczęście?
Czym jest prawdziwe szczęście? Czy wystarczy czuć się szczęśliwym, żeby być naprawdę szczęśliwym? Czy każdy może być szczęśliwy? Od jakich czynników zależy szczęśliwe życie? Szczęście obiektywne a subiektywne, składniki szczęścia.
• Co to znaczy, że coś jest?
Czy stół jest tak samo jak muzykalność? Czy prawa fizyki istnieją tak samo jak normy moralne? Czy uroda istnieje tak samo jak kolor czerwony? Rodzaje bytu.
• Która dyscyplina wiedzy jest najważniejsza?
Czy poszczególne dyscypliny wiedzy różnią się między sobą pod względem znaczenia? Czy istnieje jakaś dyscyplina wiedzy, stanowi podłoże dla wszystkich innych? Czym jest dla nas wiedza? Po co ją zdobywamy? Podział wiedzy na rodzaje.
Zagadnienia:
• Wiedza jako spójny system.
• Krytyka idealizmu Platona i główne założenia metafizyki Arystotelesa.
• Podział wiedzy na rodzaje i ich hierarchia.
• Eudajmonia – Arystotelejska koncepcja szczęścia. Rodzaje cnót. Etyka złotego środka i etyka kontemplacyjna.
• Typy ustrojów politycznych, najlepszy ustrój.
6. Filozofia w poszukiwaniu szczęścia: wielkie szkoły hellenistyczne.
6.1. Sceptycy.
Pytanie:
• Czy cokolwiek możemy wiedzieć na pewno?
Dlaczego ludzie poszukują pewności? Czy pewność, wiedza (przekonania), potrzebna jest nam do szczęścia? Dlaczego w ogóle ludzie mają jakieś przekonania? Osiągalność wiedzy – wiedza a szczęście.
Zagadnienia:
• Tropy sceptyckie. Wyzbywanie się przekonań jako droga do szczęścia.
6.2. Epikurejczycy.
Pytanie:
• Dlaczego ludzie są nieszczęśliwi?
Jakie są główne źródła nieszczęścia człowieka? Czy nasze cierpienia wynikają raczej z tego, co nam się przydarza (przyczyny zewnętrzne), czy raczej z tego, jacy jesteśmy (przyczyna wewnętrzna)?
Zagadnienie:
• Epikurejska koncepcja rozsądnej przyjemności. Epikurejskie lekarstwa na cierpienie.
6.3. Stoicy.
Pytanie:
• W jakim stopniu nasze szczęście zależy od nas samych?
Jaka jest rola naszego wewnętrznego nastawienia w kształtowaniu naszego życia? Co w naszym życiu zależy od nas, a co jest od nas niezależne? Czy człowiek jest w stanie zachować niezmącony spokój i pogodę ducha pomimo wszelkich przeciwności losu?
Zagadnienia:
• Stoicka monistyczna fizyka i psychologia.
• Stoickie ideały: autarkia, ataraksja i apatia.
• Stoickie ćwiczenia duchowe.
7. Między wiarą a rozumem: wybrane zagadnienia filozofii średniowiecznej.
Pytania:
• Czy Chrystus dokonałby dzieła zbawienia, gdyby wcielił się w ziarnko grochu?
Czy Bóg jest w stanie stworzyć kamień tak ciężki, że sam nie mógłby go unieść? Czy w naturze Chrystusa boskość i człowieczeństwo współwystępują ze sobą, czy też boskość wyparła jego człowieczeństwo (monofizytyzm)? Czy pytania, które stawiają sobie myśliciele średniowieczni mają w ogóle jakiś sens? Duch scholastyki.
• Czy można dowieść istnienia Boga?
Czy teza o istnieniu Boga ma taki sam status jak teza o jego nieistnieniu (tj. czy obie są równie prawdopodobne)? Czy można kogoś przekonać do istnienia boga argumentami racjonalnymi? Jakie znamy argumenty na rzecz istnienia Boga?
• Czy wierzymy w coś dlatego, że to rozumiemy (i akceptujemy) czy rozumiemy coś (i akceptujemy) dlatego, że w to wierzymy?
Dlaczego w coś wierzymy? Czy możemy w nic nie wierzyć? Dlaczego ludzie zaczynają albo przestają w coś wierzyć? Czy rozum (myślenie racjonalne) przeszkadza czy pomaga w wierze?
Zagadnienia:
• Punkt wyjścia filozofii średniowiecznej: rozum − prawda − interpretacja.
• Scholastyka: receptywność, wiara poszukująca rozumienia.
• Święty Augustyn: krytyka herezji i doktryna łaski.
• Średniowieczne dowody/argumenty na rzecz istnienia Boga.
• Święty Tomasz z Akwinu: wyjaśnienie istoty Boga, summa teologiczna, koncepcja człowieka.
8. Poszukiwanie pewności, czyli narodziny filozofii nowożytnej. Kartezjusz.
Pytania:
• Skąd wiemy, że istniejemy?
Co to znaczy, że ja jestem? Co to jest moje ja? Jakie doświadczenie czy działanie przekonuje mnie o własnym istnieniu? Źródło świadomości własnego ja.
• Kiedy jesteśmy czegoś naprawdę zupełnie i całkowicie pewni?
Kiedy jesteśmy pewni, że jesteśmy pewni? W co można zwątpić? Czy twierdzenia nauk empirycznych są niepowątpiewalne? Czy naprawdę wiemy, gdzie jest granica między jawą a snem? Pewność i oczywistość.
• Gdzie człowiek ma duszę/umysł/myśl?
Czy akt myślenia jest wytworem naszego organizmu? Jak to się dzieje, że myśl wywołuje zmiany w ciele? Czy akty myślenia mogą być niezależne od stanów naszego ciała? Umysł i ciało.
Zagadnienia:
• Narodziny filozofii nowożytnej: zwrot w stronę zagadnień epistemologicznych.
• Metody filozofii Kartezjańskiej: sceptycyzm metodyczny i metoda geometryczna.
• „Myślę więc jestem” – co to znaczy?
• Etyka na przeczekanie: zasady moralności tymczasowej.
• Dualistyczna metafizyka i narodziny problemu psychofizycznego. Po co nam szyszynka?
9. Empiryzm brytyjski.
Pytania:
• Skąd biorą się w naszej głowie przekonania, poglądy, pojęcia?
Czy człowiek jest sobie w stanie wyobrazić coś, czego nigdy wcześniej nie widział? Czy można rozmawiać ze zrozumieniem o czymś, czego się nigdy wcześniej nie doświadczyło? Co to znaczy doświadczyć czegoś? Co to jest introspekcja? Podstawowe składniki naszej wiedzy.
Co to znaczy mówić z sensem?
Jak często ludzie mówią bez sensu? Dlaczego ludzie mówią bez sensu? Po czym rozpoznajemy, że ktoś mówi z sensem? Kryteria sensu.
• Skąd biorą się normy moralne?
W jaki sposób ustalamy zasady moralne, wedle których żyjemy? Czy normy: a) są pochodzenia społecznego; b) wynikają z racjonalnej wiedzy o tym, co (obiektywnie) słuszne; c) są głosem serca? Źródło moralności.
Zagadnienia:
• Tabula rasa: podstawowe założenia empiryzmu Locke’a i Hume’a.
• Wrażenia i idee: podstawowe składniki naszej wiedzy o świecie.
• Wymóg Hume’a.
• Sceptycyzm Hume’a i wątpliwości dotyczące wiedzy empirycznej.
• Zmysł moralny jako źródło norm.
10. Ani doświadczenie, ani rozum, więc co? Rozwiązanie Kanta.
Pytania:
• Czy świat, który nas otacza naprawdę jest taki, jakim go widzimy?
Co naprawę możemy wiedzieć? Co to znaczy wiedzieć coś? Co znaczy, że coś widzę, czuję, dotykam? Skąd wiem, że istnieje czas i przestrzeń? Jak możliwe są nauki przyrodnicze? Granice i struktura naszej wiedzy.
• Wedle jakich norm winniśmy postępować?
Czy istnieje niezawodna i obiektywna metoda ustalania norm regulujących relacje międzyludzkie? Czy kłamstwo jest zawsze złe? Czy można poświęcić życie ludzkie w imieniu jakiegoś wyższego celu? Czy z samego faktu, że jesteśmy istotami racjonalnymi wynikają jakieś normy? Rozum i etyka.
• Czy bycie dobrym człowiekiem popłaca?
Czy człowiek może być bezinteresownie dobry? Czy człowiek jest dobry czy zły z natury? Czy jeśli ktoś czyni dobrze, dlatego, że mu to sprawia przyjemność, to czy to jest naprawdę dobre? Czy istnieje moralność bez Boga? Moralność a religia.
Zagadnienia:
• Przebudzenie z drzemki metafizycznej. Dialog z Humem.
• Podział sądów. Dedukcja nowego rodzaju sądów.
• Przewrót kopernikański w filozofii. Formy naoczności. Kategorie intelektu. Rzeczy same w sobie.
• Imperatyw kategoryczny. Czyny moralne i legalne.
• Po co nam Bóg? Idee regulatywne rozumu.
11. Filozofia wiary: od Pascala do Kierkegaarda.
Pytania:
• Co to jest intuicja?
Czy istnieje coś takiego jak intuicja? Co i jak poznajemy za pomocą intuicji? Czy poznanie intuicyjne może być źródłem pewności? Czy intuicja jest czymś, co można w sobie rozwinąć/nauczyć się? Rozum, zmysły, intuicja.
• Co to znaczy w coś wierzyć?
Czy wiara to pewność? Czym różni się wiara od wiedzy? Dlaczego ludzie wierzą? Co to znaczy uwierzyć? Czy wiara może być świadomą decyzją, czy raczej jest aktem irracjonalnym? Istota wiary.
• Co to znaczy naprawdę dokonać wyboru?
Jeżeli stajemy przed ważnym życiowym wyborem, co sprawia, że podejmujemy decyzję i coś wybieramy? Co znaczy dokonać prawdziwego wyboru, płynącego z głębi serca i jak to zrobić? Dlaczego wiele naszych wyborów jest powierzchownych? Wybór a egzystencja człowieka.
Zagadnienia:
• Pojęcie serce w filozofii Pascala.
• Człowiek jako „myśląca trzcina”. Fundamentalne rozdarcie w człowieku.
• Zakład Pascala, czyli dlaczego warto uwierzyć w Boga.
• Stadia życia w koncepcji Sorena Kierkegaarda.
• Wiara jako przezwyciężenie rozpaczy i wiara jako rozpacz.
12. Fryderyka Nietzschego próba przewartościowania wszystkich wartości.
Pytania:
• Co to jest prawda?
Czy istnieje coś takiego jak prawda? Dlaczego ludzie się o coś nieustannie spierają? Po co ludzie mają opinie? Prawda a interpretacja.
• Co to jest prawdziwa kultura?
Czy są lepsze i gorsze kultury? Kto to jest człowiek kulturalny? Czy istnieje coś takiego jak kultura masowa? Pojęcie kultury.
• Jaki najważniejszy instynkt kieruje ludzkim życiem?
Jaką rolę odgrywają w ludzkim życiu instynkty? Czy rozum jest w stanie przezwyciężyć nasze instynkty? Instynkt a rozum.
Zagadnienia:
• Życie a filozofia: elementy biografii Nietzschego. Mity na jego temat.
• Krytyka kultury. Podział na żywioł dionizyjski i apoliński.
• „Bunt niewolników na polu moralności”. Krytyka chrześcijaństwa.
• Przezwyciężenie pojęcia prawdy. Prawda jako interpretacja.
• Zasada woli mocy i idea nadczłowieka. Śmierć Boga. Idea wiecznego powrotu.
Rodzaj przedmiotu
Efekty kształcenia
Po ukończeniu wykładu student:
• odróżnia filozofię od innych dyscyplin wiedzy,
• rozpoznaje charakterystyczne stanowiska filozoficzne oraz reprezentujących je myślicieli,
• podaje charakterystyczne pytania stawiane przez filozofię oraz przyporządkowuje im wybrane odpowiedzi i stanowiska,
• odróżnia tezy filozoficzne od wspierających je argumentacji,
• analizuje wybrane wypowiedzi filozoficzne pod kątem zawartych w niech tez,
• zestawia ze sobą wybrane przeciwstawne stanowiska filozoficzne (na przykład racjonalizm z empiryzmem).
Kryteria oceniania
Zajęcia kończą się testem zaliczającym wiadomości. Test będzie się składał z piętnastu prostych pytań (otwartych i opisowych), po jednym z pytań do każdego z dwunastu zagadnień omawianych na wykładzie i trzy pytania z lektur.
Przykładowe pytania:
1. Pogląd, że filozofia wyrasta ze zdziwienia jest autorstwa:
a) Platona,
b) Pitagorasa,
c) Arystotelesa,
d) Zenona z Elei.
2. Podaj, co za arche uważali poniżsi filozofowie:
a) Tales .......................
b) Anaksymander .......................
c) Heraklit .......................
d) Anaksymenes .......................
3. W trzech zdaniach wyjaśnij czym jest intelektualizm etyczny Sokratesa.
Itd.
Literatura
1. Lektura obowiązkowa.
• Platon. Gorgiasz.
• Nietzsche, Friedrich. Z genealogii moralności.
2. Zalecane opracowania.
• Copleston, Frederic. Historia filozofii. T. I-IX. (zwłaszcza dla osób zainteresowanych szczegółowym pogłębieniem wiedzy)
• Höffe, Otfried. Mała historia filozofii.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: