Analiza tekstów staropolskich 3003-13B1ATS
Przedmiot ma na celu pogłębienie wiedzy o przeszłości polszczyzny, jej odmianach stylowych i funkcjonalnych, ukazanie zróżnicowania stylistycznego dawnej polszczyzny. Zapoznanie studentów ze zróżnicowanymi tekstami dawnymi jako źródłami do historii języka, dzięki stosowaniu różnorodnej historycznojęzykowej metody filologicznej i dialektologii historycznej. Ponadto wyrobienie umiejętności czytania ze zrozumieniem literatury staropolskiej oraz przeprowadzania poprawnej analizy językowej tekstów dawnych w zakresie pisowni, fonetyki, fleksji, słowotwórstwa, słownictwa, składni, a także ich właściwości stylistycznych, oraz praktycznego określania różnego typu archaizmów i wskazywania zachowanych do dziś reliktów dawnych zjawisk językowych. Wykształcenie umiejętności wskazania w zabytkach języka cech regionalnych, zwyczajów pisownianych i norm regionalnych. Wprowadzenie podstawowych terminów z zakresu edytorstwa tekstów dawnych: kodeks, rękopis, inkunabuł, druk; transliteracja, transkrypcja, fototypia, ocena różnych typów edycji w studiach językowych, umiejętność doboru edycji do badań historycznojęzykowych. Wprowadzenie elementów wiedzy paleograficznej jako źródła do badań fonetyki historycznej. Przybliżenie studentom bogactwa narodowego dziedzictwa kulturowego.
Wybór tekstów do analizy zależy od prowadzącego zajęcia.
Tematyka:
1. Przegląd zabytków języka polskiego jako źródeł historii języka (średniowiecze i wiek XVI): teksty literackie, użytkowe. Podstawowe terminy z zakresu edytorstwa tekstów dawnych: kodeks, rękopis, inkunabuł, druk. Zagadnienia pisowni, transliteracja, transkrypcja; ćwiczenia z transliteracji i transkrypcji na wybranym tekście. Ocena przydatności różnych typów edycji do badań językowych, różne odczynia zabytków. Próba wskazania zjawisk i procesów, jakie dokumentują zabytki polszczyzny (np. Obiecado lub dowolny krótki tekst drukowany).
2. Kazania świętokrzyskie jako pomnik prozy polskiej i przykład stylu kaznodziejskiego. Zagadnienia grafii, ortografia, brachygrafia i interpunkcja. Problemy transkrypcji i transliteracji tekstu. Lektura wybranego kazania ze świętokrzyskiego zbioru. Cechy regionalne utrwalone w świętokrzyskim rękopisie.
3. Kazania świętokrzyskie – analiza językowa i stylistyczna zabytku. Kompozycja kazań. Wybrane zagadnienia z zakresu koniugacji (m.in. formy czasu przeszłego: aoryst, imperfectum, czas przeszły złożony, formy pełne i innowacyjne, z elipsą słowa posiłkowego) oraz deklinacji (m.in. odmiana zaimkowo-przymiotnikowa, odmiana prosta i złożona przymiotników).
4. Kazania gnieźnieńskie – jako przykład kaznodziejstwa z XV wieku. Analiza graficzna, stylistyczna i językowa zabytku (podział na deklinacje rzeczowników i archaiczne formy deklinacyjne, formy czasu przeszłego).
5. Staropolskie przekłady Biblii, ich typy (przekłady swobodne i kanoniczne, harmonia ewangeliczna). Biblia królowej Zofii: pisownia zabytku, zależność od czeskiego wzorca (wybrane zagadnienia fonetyczne, leksykalne, fleksja rzeczowników - ćwiczenia). Porównanie języka dowolnego fragmentu translacji średniowiecznej i współczesnych (np. Tobiasz, Rut czy Genesis) lub Psałterz floriański a Psałterz puławski – analiza porównawcza tekstów (prosta i złożona odmiana przymiotników). Księga psalmów w dziejach języka i kultury polskiej, m.in. przekłady W. Wróbla, M. Reja, J. Lubelczyka, J. Wujka. Humanistyczne tłumaczenie psalmów Jana Kochanowskiego. Przekłady współczesne (do wyboru). Analiza językowa tekstów.
6. Arcydzieła staropolskiej literatury - Bogurodzica. Analiza tekstu (archaizmy zabytku, wariantywne formy trybu rozkazującego).
7. Żale Matki Boskiej pod krzyżem jako średniowieczny plankt. Dawne i współczesne pieśni religijne jako świadectwa dawnej polszczyzny na dowolnych przykładach (pieśni adwentowe, kolędy, pieśni wielkanocne) lub analiza madrygału Ach, miłość, coś mi uczyniła, lub Legenda o świętym Aleksym i Żywot św. Błażeja (klasyfikacja i rozwój imiesłowów) jako zabytki literatury hagiograficznej i parenetycznej; mazowieckie cechy zabytku legendy, ewolucja imiesłowów w języku polskim.
8. Staropolskie kanony piękna i brzydoty na podstawie Rozmyślania przemyskiego, kazań, utworów wierszowanych, Jana z Koszyczek, Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym, a wszakoż, jako o nim powiedają, bardzo wymownym, z figurami i gadkami śmiesznymi, lub literatury sowizdrzalskiej) (analizy leksykalne).
9. Literatura obyczajowa XVI w.: Sjem niewieści lub satyry Marcina Bielskiego, literatura sowizdrzalska, Jana z Koszyczek, Poncjan, czyli historia o siedmi mędrcach.
10. Polszczyzna połowy XVI w. na przykładzie twórczości M. Reja i J. Kochanowskiego.
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Efekty kształcenia
Student
WIEDZA
1. Rozpoznaje i opisuje zabytki staropolskie.
2. Rozróżnia formy fleksyjne i paradygmaty deklinacyjne i koniugacyjne.
3. Opisuje terminy: kodeks, rękopis, inkunabuł, druk; transliteracja, transkrypcja, fototypia
4. Rozpoznaje typy grafii staropolskiej (prostą, złożoną, diakrytyczną, mieszaną).
5. Ma podstawową wiedzę o związkach między badaniami literackimi i językoznawczymi.
UMIEJĘTNOŚCI
1. Rozpoznaje i opisuje procesy fonetyczne, które zaszły w formach poświadczonych w analizowanych tekstach.
2. Rozpoznaje i klasyfikuje dawne formy fleksyjne.
3. Rozpoznaje archaizmy i formy innowacyjne dla danej epoki rozwojowej polszczyzny, poprawnie je interpretuje.
4. Wskazuje środki językowo-stylistyczne typowe dla poszczególnych zabytków staropolskich.
5. Wykorzystuje poznane wcześniej narzędzia badawcze do pracy z tekstem (np. kwerendy w słownikach historycznych).
6. Wiąże fakty językowe z faktami kulturowymi, literackimi i historycznymi.
7. Rozpoznaje, wskazuje i opisuje w tekstach historycznych cechy językowe charakterystyczne dla różnych dialektów języka polskiego.
8. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą w opisie zabytku.
9. Przytacza główne tezy badaczy językoznawstwa, stosownie do ich istotności.
10. Formułuje w mowie i na piśmie problemy badawcze właściwe dla filologii polskiej, stawia tezy oraz artykułuje własne poglądy w sprawach językoznawczych, zwłaszcza historycznojęzykowych.
11. Dobiera strategie argumentacyjne, na poziomie elementarnym konstruuje krytyczne argumenty, formułuje odpowiedzi na krytykę.
12. Prowadzi pracę badawczą pod kierunkiem opiekuna naukowego lub kierownika zespołu badawczego, w szczególności dokonuje transkrypcji i opisu tekstu staropolskiego lub szesnastowiecznego.
KOMPETENCJE SPOŁECZNE
1. Docenia bogactwo literatury staropolskiej.
2. Szanuje język własnego narodu i traktuje go jako wartość.
3. Docenia bogactwa narodowego dziedzictwa kulturowego.
4. Pisząc pracę, samodzielnie podejmuje i inicjuje proste działania badawcze;
5. Pisząc pracę, efektywnie organizuje własną pracę i krytycznie ocenia jej stopień zaawansowania;
6. Docenia piękno polszczyzny historycznej.
7. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju.
8. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotów do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów.
9. Wykazuje motywację do zaangażowanego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym.
10. Ma świadomość znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych, w szczególności docenia znaczenie tekstów staropolskich.
Kryteria oceniania
Zaliczenie końcowe, które student uzyskuje na podstawie:
1. Obecności i aktywności na zajęciach.
2. Końcowego sprawdzianu pisemnego.
3. Śródsemestralnych testów pisemnych i prac domowych.
4. Pracy pisemnej.
W szczególności: ocena ciągła (bieżące przygotowanie do zajęć i aktywność) – 15%, śródsemestralne pisemne testy kontrolne – 15%, praca pisemna – 20%, kontrola obecności – 10%, końcowe zaliczenie pisemne – 40%.
Literatura
Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa staropolskiego, płyta DVD, red. W. Twardzik, Kraków 2006.
Borawski Stanisław, Furdal Antoni, Wybór tekstów języka polskiego, Warszawa 2003.
Borejszo Maria (red.), Wielkanoc w polskiej kulturze, Poznań 1997 (wybrane artykuły poświęcone pieśniom).
„Cały świat nie pomieściłby ksiąg.” Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Warszawa 2008 lub inne wydanie.
Cybulski Marek, Wybór tekstów z dziejów języka polskiego, t. I-II, Łódź 2015.
Długosz-Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1998 lub wyd. następne.
Dąbrówka Andrzej, Średniowiecze. Korzenie, Warszawa 2007 (wybrane studia, m.in. Podłoże i znaczenie Bogurodzicy, Język polski, Pamięć; księgozbiory i czytanie, Literatura a narodowość, Język ojczysty w Kościele, Znane przysłowia pochodzące ze średniowiecza lub inne studia z tomu).
Deptuchowa Ewa, Odpowiedniki czeskiego aorystu w Biblii królowej Zofii (Genesis – Josue), Kraków 2008.
Dokument pisany w badaniach historyka języka. Z badań nad grafią i fonetyką historycznej polszczyzny, red. M. Kuźmicki, M. Osiewicz, Zielona Góra – Poznań 2010 [wybrane artykuły, m.in. Alina Kępińska, Wiedza historycznojęzykowa a edycje tekstów staropolskich (na przykładach z fryburskiego wydania Rozmyślania przemyskiego), s. 31- 70, Maria Trawińska, Grafia najstarszej księgi ziemskiej poznańskiej, s. 71-85, Józef Kość, Staropolskie transformacje dialogów sądowych (podstawa materiałowa: Ortyle magdeburskie), s. 111-124 lub inne artykuły z tomu].
Dróżdż Andrzej, Propozycja badawcza dekoracji Psałterza floriańskiego, "Rocznik Biblioteki Narodowej", 2003, s. 201-210.
Fulińska Agnieszka, Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu, Wrocław 2000.
Glosariusz staropolski, red. W. Decyk-Zięba, S. Dubisz, Warszawa 2008.
Godyń Jan, Retoryka i interpunkcja w pięciu polskich pieśniach Władysława z Gielniowa, [w:] „Cantando cum citharista”. W pięćsetlecie śmierci Władysława z Gielniowa, red. R. Mazurkiewicz, Warszawa 2006 (lub inne artykuły z tomu).
Jankowiak Lucyna Agnieszka, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t., 1,2, Warszawa 2005.
Kazania świętokrzyskie. Nowa edycja. Nowe propozycje badawcze, red. P. Stępień, przy współpracy K. Tchórzewskiej-Kabaty i I. Winiarskiej-Górskiej, Warszawa 2009.
Kępińska Alina, Skąd się wziął w języku polskim bezosobnik, czyli o ewolucji form typu podano, pito na materiale z Rozmyślania przemyskiego oraz Poncjana, [w:] Staropolszczyzna piękna i interesująca. Zbiór studiów pod red. Elżbiety Koniusz i Stanisława Cygana, t. 1, Kielce 2006, s.113-124.
Kępińska Alina, Zapomnieć się względem Boga i swego męża – drobiazg o zmianach leksykalno-stylistycznych, „Prace Filologiczne”, t. 49, 2004, s. 179-205.
Kozaryn Dorota, Językowy obraz faz życia ludzkiego w utworach Mikołaja Reja, Szczecin 2009.
Kwilecka Irena, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003.
Literatura staropolska w dydaktyce uniwersyteckiej, red. J. Okoń i M. Kuran, Łódź 2007.
Meller Katarzyna, Carmen patrium: Bogurodzica, [w:] tejże, Noc przeszła, a dzień się przybliżył. Studia o polskim piśmiennictwie reformacyjnym XVI wieku, Poznań 2004, s. 15-19.
Ostaszewska Danuta, Postać w literaturze. Wizerunek staropolski. Obrazy – konwencje – stereotypy, Katowice 2001.
Ostrowska Ewa, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978 (m.in. Kompozycja i artyzm językowy <
„Pamiętnik Literacki”, 2005, z. 2. – wybrane teksty poświęcone Bogurodzicy.
Partyka Joanna, Rękopisy dworu szlacheckiego doby staropolskiej, Warszawa 1995.
Partyka Joanna, Żona wyćwiczona. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004.
Rospond Stanisław, Język renesansu a średniowiecza na podstawie literatury psałterzowo-biblijnej, [w:] Odrodzenie w Polsce, t. 3., cz. 2., red. M. R. Mayenowa i Z. Klemensiewicz, Warszawa 1962, s. 61-192.
Rzepka Wojciech Ryszard, O staropolskim madrygale miłosnym Ach, miłość, coś mi uczyniła. (Uwagi wydawcy), [w:] Viribus unitis. Księga poświęcona Profesor Monice Gruchmanowej w 75-lecie urodzin, red. M. Borejszo, S. Mikołajczak, Poznań 1998, s. 57-62.
Rzepka Wojciech, Wydra Wiesław, Chrestomatia staropolska, Wrocław − Warszawa − Kraków − Gdańsk, 1995 lub inne wydanie.
Taszycki Witold, Wybór tekstów staropolskich, XVI – XVIII wieku, Warszawa 1955.
Twardzik Wacław, O uważniejszym aniżeli dotychmiast tekstu staropolskiego czytaniu i jakie z niego pożytki płyną rozprawa śliczna i podziwienia godna, Kraków 1997.
Sieradzka-Baziur Bożena, Jana Kochanowskiego renesansowy świat uczuć. Analiza językoznawcza, Kraków 2002.
Sieradzka-Baziur Bożena, Składniowe sposoby wyrażania emocji w polskich utworach Jana Kochanowskiego (zdania życzące), [w:] Poznańskie Spotkania Językoznawcze, t. 7, red. Z. Krążyńska, Z. Zagórski, Poznań 2001, s. 131-143.
Skubalanka Teresa, Podstawy analizy stylistycznej, rozważania o metodzie, Lublin 2001.
Skubalanka Teresa, Rozwój stylów prozy użytkowej, [w:] Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, 1984, s. 170−204.
Skubalanka Teresa, Wprowadzenie do gramatyki stylistycznej języka polskiego, Lublin 1991.
Słoboda Agnieszka, Składnia grupy imiennej w staropolszczyźnie. Na przykładzie wielkopolskich rot sądowych XIV i XV wieku, Poznań 2005.
Staropolska on-line. Serwis naukowo-dydaktyczny, red. R. Mazurkiewicz.
Stępień Paweł, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza.
Studia o czterech tekstach: „Kazanie na dzień św. Katarzyny”,
„Legenda o św. Aleksym”, „Lament świętokrzyski”, „Żołtarz
Jezusow”, Warszawa 2003.
Śnieżyńska-Stolot Ewa, Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992.
Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje, red. W. Decyk-
Zięba, S. Dubisz, Warszawa 2003.
Urbańczyk Stanisław, Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław 1979, wybrane artykuły (np.: U progu polszczyzny literackiej, s. 149-153, Rola wielkich pisarzy złotego wieku na tle innych czynników kształtujących normy języka polskiego, s. 206-235, Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego rówieśnicy, s. 236-247).
Wanicowa Zofia, Ignota, dubia, reperta. Czytać i rozumieć staropolszczyznę, Kraków 2009.
Wanicowa Zofia, Wokół rozumienia 1. zwrotki Bogurodzicy, „Język Polski” 2005, z. 2, s. 90-102 (tekst dostępny w internecie w formacie PDF).
Wanicowa Zofia, Z warsztatu badawczego leksykografa – historyka, „Język Polski” LXXXXIX, 2009, z. 4-5, s. 255-262.
Wąsińska Kinga, Słownictwo mentalne w historii polszczyzny: studium słowotwórczo-leksykalne, Katowice 2015.
Wilkoń Aleksander, Dzieje języka artystycznego w Polsce, (średniowiecze, renesans), Katowice 2004.
Wilkoń Aleksander, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Język, style literatury barokowej, Kraków 2002.
Wilkoń Aleksander, Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice 1999.
Winiarska Izabela, Kazania świętokrzyskie – pomnik prozy polskiej. Uwagi historyka języka, "Rocznik Biblioteki Narodowej", 2003, s. 151-200.
Winiarska Izabela, Kultura języka polskiego w dawnych wiekach, ,,Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej” 1/176/2006, s. 7-15.
Wiśniewska Halina, Renesansowa nowoczesność w przypowieściach, czyli bajkach Biernata z Lublina (ok. 1465 - ok. 1529), Lublin 2015.
Woźniak Ewa, Ofiary i krzywdziciele. Studium postaci w przedtrydenckim piśmiennictwie pasyjnym. Analiza językoznawcza, Łódź 2007.
Vrtel-Wierczyński Stefan, Wybór tekstów staropolskich, dowolne wydanie.
Opracowania elektroniczne:
Piętnastowieczne przekłady Nowego Testamentu - elektroniczna konkordancja staropolska. Internetowa baza danych, red. M. Leńczuk: http://stnt.ijp-pan.krakow.pl/;
Słownik pojęciowy słownika staropolskiego, red. B. Sieradzka-Baziur: http://spjs.ijp-pan.krakow.pl;
Szesnastowieczne przekłady Ewangelii - przeglądarka wersetów równoległych, red. I. Winiarska-Górska: http://www.ewangelie.uw.edu.pl/.
Więcej informacji
Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: