Gramatyka opisowa języka polskiego 1 3003-11A1GO

Ćwiczenia poświęcone są omówieniu (na przykładach) następujących zagadnień:
1. W nawiązaniu do prowadzonego w I semestrze przedmiotu „Nauki pomocnicze filologii polskiej: wstęp do językoznawstwa synchronicznego” są analizowane m.in. kwestie: a) hierarchiczna budowa języka b) podsystemy języka: fonologiczny, morfologiczny i składniowy - ich strefy wspólne i demarkacyjne; c) fonetyka a fonologia.
2. Przedmiot badań fonetyki. Mowa a pismo. Budowa i funkcje narządów mowy. Podstawowe pojęcia fonetyki: głoska, sylaba, spółgłoska, samogłoska. Kryteria klasyfikacji głosek polskich. Charakterystyka artykulacyjna spółgłosek, samogłosek i półsamogłosek. Problem samogłosek nosowych.
3. Rozbieżności między mową a pismem. Pisownia fonetyczna. Różnice regionalne w wymowie.
4. Fonetyczna organizacja wypowiedzi. Fazy wypowiedzi. Koartykulacja. Upodobnienia głoskowe w języku polskim; ich typy. Cechy prozodyczne współczesnej polszczyzny. Poprawność i estetyka wymowy.
5. Przedmiot badań fonologicznych. Fonetyka a fonologia. Podstawowe pojęcia fonologii: cecha dystynktywna, fonem, wariant fonemu (jego typy), opozycja fonologiczna i jej neutralizacja. Fonem a głoska. Cechy dystynktywne w języku polskim. Typy opozycji fonologicznych.
6. Zasady ustalania zasobu fonemów i ich wariantów; kryterium dystynktywności i dystrybucji.
7. Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych w ujęciu B. Klebanowskiej. Inwentarz fonemów w ujęciu tej autorki. Zwrócenie uwagi na konsekwencje płynące z przyjęcia tego ujęcia w analizie przykładów.
***************************************************
8. Wprowadzenie: miejsce słowotwórstwa w systemie języka.
Omówienie na przykładach różnicy między pochodnością synchroniczną a pochodność diachroniczną.
9. Wprowadzenie (na przykładach) podstawowych pojęć słowotwórstwa synchronicznego, takich jak: parafraza słowotwórcza, motywacja słowotwórcza, temat słowotwórczy, formant słowotwórczy (jego typy i zasady ich wyodrębniania). Odróżnienie pojęć: temat słowotwórczy i temat fleksyjny.
Kryteria podzielności synchronicznej: semantyczne, składniowe, formalne.
10. Omówienie na przykładach: a) zasad analizy słowotwórczej derywatu (budowanie parafrazy słowotwórczej, wskazanie wyrazu motywującego, wyodrębnienie w derywacie tematu słowotwórczego i formantu); b) kryteriów ustalania kierunku motywacji słowotwórczej; c) zasadad postępowania w przypadkach wielomotywacyjności.
11. Ukazanie na przykładach różnic między: a) znaczeniem strukturalnym a realnym, b) formacjami regularnymi a nieregularnymi semantycznie. Analiza przykładowych derywatów o motywacji „zakłóconej”: a) formalnie, b) semantycznie, c) stylistycznie.
12. Omówienie przykładów różnych typów alternacji morfonologicznych obserwowanych w derywatach słowotwórczych.
13. Omówienie przykładów reprezentujących różne typy formantów słowotwórczych: a) afiksy (prefiksy, sufiksy, interfiksy, infiksy, postfiksy); b) formanty paradygmatyczne; c) formanty alternacyjne oraz d) tzw. formanty mieszane.
14. Omówienie relacji znaczeniowych między derywatem a podstawą słowotwórczą. Analiza przykładów według Dokulilowskiego podziału derywatów słowotwórczych na transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne.
15. Analiza derywatów zorientowana na ukazanie ich przynależności do typu słowotwórczego i kategorii słowotwórczej (ze zwróceniem uwagi na odmienność i specyfikę kategorii słowotwórczych rzeczowników, przymiotników i czasowników.

ĆWICZENIOM TOWARZYSZY WYKŁAD KURSOWY. TEMATYKA WYKŁADU:
CZĘŚĆ I:
Wprowadzenie (przypomnienie wiadomości z przedmiotu „Nauki pomocnicze filologii polskiej: wstęp do językoznawstwa synchronicznego”.
Definicja języka; jego hierarchiczna budowa – obraz ogólny. Segmentacja tekstu, członów syntaktycznych. Proporcja jako zasada delimitacji jednostek znaczących języka. Typy morfemów: ze względu na ich funkcję i dystrybucję. Podsystemy języka: fonologiczny, morfologiczny i składniowy.
CZĘŚĆ II:
Wybrane problemy z zakresu fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego – omówienie syntetyczne.
1. Przedmiot badań fonetyki. Fonetyka artykulacyjna i akustyczna. Fonetyka eksperymentalna. Mowa a pismo. Alfabety fonetyczne. Zasady transkrypcji tekstów. Polskie badania fonetyczne. Budowa i funkcjonowanie narządów mowy.
2. Podstawowe pojęcia fonetyki: głoska, sylaba, spółgłoska, samogłoska.
3. Kryteria klasyfikacji głosek polskich. Problem samogłosek nosowych.
4. Poprawność / niepoprawność wymowy. Cechy prozodyczne współczesnej polszczyzny.
5. Fonetyka a fonologia; przedmiot badań fonologicznych.
6. Podstawowe pojęcia fonologii: cecha dystynktywna, fonem, wariant fonemu (jego typy), opozycja fonologiczna i jej neutralizacja. Fonem a głoska. Cechy dystynktywne w języku polskim. Typy opozycji fonologicznych.
7. Zasady ustalania zasobu fonemów (i ich wariantów); kryterium dystynktywności i dystrybucji.
8. Charakterystyka ogólna polskiego systemu fonologicznego – kwestie dyskusyjne (fonologiczność samogłosek nosowych, problem [i]/[y]; status zmiękczonych głosek wargowych).
9. Inwentarz fonemów w ujęciu Z. Siebera, R. Laskowskiego i B. Klebanowskiej (omówienie i porównanie).
10. Podsumowanie: ogólna charakterystyka fonologicznych modeli strukturalnych polszczyzny.

CZĘŚĆ III:
1. MIEJSCE SŁOWOTWÓRSTWA W SYSTEMIE JĘZYKA.
Słowotwórstwo jako dział morfologii. Morfemy leksykalne, słowotwórcze i fleksyjne. Związek słowotwórstwa z fonologią, fleksją i składnią (ogólnie).
2. SŁOWOTWÓRSTWO SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE. Przedmiot i cel badań obu rodzajów słowotwórstwa. Różnice w podejściu do badań i ich rezultatach.
3. PODSTAWOWE POJĘCIA SŁOWOTWÓRSTWA SYNCHRONICZNEGO.
Pojęcie derywatu (jego człony, sposoby ich wyodrębniania). Ważna rola parafrazy słowotwórczej. Temat słowotwórczy i formant słowotwórczy – ich wyodrębnianie. Temat słowotwórczy a temat fleksyjny.
4. MOTYWACJA SŁOWOTWÓRCZA.
Kryteria rozstrzygające przy ustalaniu kierunku motywacji słowotwórczej. Wielomotywacyjność: motywacja bezpośrednia i pośrednia. Derywaty o pełnej motywacji oraz derywaty o motywacji zakłóconej formalnie lub semantycznie. Wyrazy synchronicznie podzielne, ale nie motywowane.
5. ALTERNACJE MORFONOLOGICZNE W SŁOWOTWÓRSTWIE – ICH ROLA I TYPY.
6. JAKĄ POSTAĆ MOŻE MIEĆ PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA (WYRAZ MOTYWUJĄCY)?
Derywaty proste, derywaty od wyrażeń przyimkowych, złożenia. Jakie części mowy występują w roli podstaw słowotwórczych?
7. JAKĄ POSTAĆ MOŻE MIEĆ TEMAT SŁOWOTWÓRCZY?
8. FORMANTY SŁOWOTWÓRCZE, ICH BUDOWA I TYPY. HIERARCHIA FORMANTÓW.
Afiksy: prefiksy, sufiksy, interfiksy, infiksy, postfiksy (ich połączenia).
Formanty paradygmatyczne. Formanty alternacyjne. Zmiana akcentu w funkcji formantu. Formanty mieszane.
8. ZŁOŻENIA (COMPOSITA), ICH TYPY.
9. RODZAJE SŁOWOTWÓRSTWA.
Derywacja właściwa, adaptacja, kompozycja.
Słowotwórstwo nominatywne, kompresywne, ekspresywne i stylistyczne.
10. RELACJE ZNACZENIOWE MIĘDZY DERYWATEM A PODSTAWĄ SŁOWOTWÓRCZĄ.
Funkcje formantów: strukturalna, składniowa (transpozycyjna), semantyczna (mutacyjna i modyfikacyjna). Dokulilowski podział derywatów słowotwórczych na transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne.
Funkcje formantów a role semantyczne argumentów.
11. SŁOWOTWÓRSTWO JAKO SYSTEM – STRUKTURALISTYCZNY MODEL SŁOWOTWÓRSTWA.
Znaczenie strukturalne. Jednostki systemu słowotwórczego: typ słowotwórczy, kategoria słowotwórcza. Ogólna charakterystyka kategorii słowotwórczych polskich rzeczowników, przymiotników i czasowników.
Gniazdo słowotwórcze.
Inne modele słowotwórstwa (wzmianka o słowotwórstwie generatywnym i kognitywnym).
12. SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKA.
Charakterystyka ogólna derywatów czasownikowych. Derywaty transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne. Struktury odczasownikowe, odprzymiotnikowe i odrzeczownikowe – ich typy semantyczne i formalne. Kategorie derywatów semantycznych; ukazanie ich odrębności i specyfiki.
Podstawy opozycji aspektowych. Typy opozycji aspektowych. Znaczenia szczegółowe aspektu. Aspekt jako zjawisko pograniczne (między fleksją a derywacją).
13. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYMIOTNIKA.
Charakterystyka ogólna derywatów przymiotnikowych. Struktury odczasownikowe, odprzymiotnikowe, odrzeczownikowe i odprzysłówkowe – ich typy semantyczne i formalne. Kategorie derywatów semantycznych.
Przymiotniki transpozycyjne i mutacyjne. Derywaty od wyrażeń przyimkowych. Przymiotniki złożone – ich typy.
14. NOWE ZJAWISKA SŁOWOTWÓRCZE.
Produktywność formantów i typów słowotwórczych. Aktywne cząstki w złożeniach. Charakterystyczne zjawiska i tendencje w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny.