„Czy Rudolf Höss może być zbawiony?” O winie, zemście i przebaczeniu badaniach nad Zagładą 3002-KON2020K40
Podstawowym założeniem badawczym, profilującym
cele dydaktyczne, jest reorientacja dominujących obecnie
perspektyw badań nad Zagładą Żydów, ogniskujących się w
trójkącie: historia – pamięć – reprezentacja. Topos
niewyrażalności czy nieprzedstawialności doświadczenia
Zagłady, tych wszystkich jej „zakazanych reprezentacji” (J.-
L. Nancy) czy „negatywnych przedstawień” (J.-F. Lyotard),
wydaje się już wyeksploatowany. Zalew prac nad
reprezentacją doświadczenia Zagłady, podejmujących tę
problematykę z różnych punktów widzenia i zwracających
się ku różnym obszarom przedstawienia (literatura i
dokument osobisty, sztuki wizualne i teatr) przyniósł wiele
cennych prac, ale staje się coraz bardziej przewidywalny
poznawczo. Chciałbym podjąć dylematy innego rodzaju,
dylematy, które – jak sądzę – stanowią sam rdzeń
doświadczenia Zagłady. Chodzi o próbę myślenia o winie i
karze, o zemście i przebaczeniu z perspektywy badań
kulturowych, filozofii, psychologii, teorii afektu oraz – last
but not least – w kontekście judaizmu i chrześcijaństwa. W
centrum mojego myślenia znajdą się pojęcia winy – zemsty –
przebaczenia. Będzie to spojrzenie na Zagładę jako
wydarzenie historyczne z perspektywy moralnej, afektywnej
i teologicznej. Skoncentrują się na trzech typach postaw i
trzech rodzajach zachowań sprawców. Po pierwsze – akt
„nawrócenia” największych zbrodniarzy nazistowskich
podczas procesów sadowych, po ogłoszeniu wyroku śmierci i
w obliczu egzekucji (np. Rudolf Höss). Po drugie – odmowa
przyznania się do winy (np. Adolf Eichmann). Po trzecie –
samobójstwo jako ucieczka od odpowiedzialności (np. Adolf
Hitler czy Heinrich Himmler). Kontekstem do rozważań tych
fenomenów będzie perspektywa ofiar, ich postaw wobec
sprawców, napięcie między deklarowaną nienawiścią i
pragnieniem zemsty, a realnymi zachowaniami w czasie
wojny i po wojnie. Skupię się na trzech kategoriach: 1. na
winie w aspekcie prawnym, moralnymi i egzystencjalnym; 2.
na zemście, rozumianej jako postawa moralna i jako afekt; 3.
na przebaczeniu w wymiarze moralnym, teologicznym,
społecznym i politycznym, a także na warunkach
możliwości–niemożliwości przebaczenia. Na tej drodze
myślenia napotkam filozofów (przede wszystkim Jacques’a
Derride, ale też Nietzschego, Schelera, Jaspersa, Ricoeura).
Napotkam sprawców: komendanta Auschwitz-Birkenau
Rudolfa Hössa, generalnego gubernatora Hansa Franka,
Reichsfűhrera-SS Heinrich Himmlera, szefa Głównego
Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Ernsta Kaltenbrunnera,
koordynatora „ostatecznego rozwiązania” Adolfa
Eichmanna, odpowiedzialnego za zdławienie powstania w
getcie warszawskim Jűrgena Stroopa, komendanta obozu
zagłady w Treblince Franza Stangla. Napotkam ofiary: setki
tysięcy tych, którzy żyjąc w gettach i obozach bądź
ukrywając się zdołali zostawić świadectwo, złożyć relacje;
więźniów Auschwitz-Birkenau, a wśród nich tych, którym
udało się przeżyć, jak Tadeusz Borowski, Primo Levy, Elie
Wiesel, Jean Améry, a także tych, których zgładzono, jak
więźniowie Sonderkommando w Birkenau.
Podstawą źródłową będą świadectwa Żydów(pisane
zarówno hic et nunc, jak i post factum), zapiski jakie
zostawili niemieccy sprawcy (ich zeznania procesowe oraz
teksty autobiograficzne), dokumenty procesowe oraz
świadectwa obserwatorów i sprawozdawców.
Rodzaj przedmiotu
Założenia (opisowo)
Efekty kształcenia
Efekty kształcenia studia I stopnia
- wiedzy (W)
ma pogłębioną i poszerzoną wiedzę o najnowszych
osiągnięciach metod badań interdyscyplinarnych w naukach
humanistycznych, społecznych, ścisłych i przyrodniczych;
zna różne metody interpretacji tekstu literackiego i
filozoficznego oraz tekstualnego źródła historycznego;
zna w pogłębionym i poszerzonym zakresie metody analizy
kulturoznawczej, historycznej, społecznej i filozoficznej w
perspektywie historycznej
- umiejętności (U)
potrafi w pogłębionym i szerokim zakresie dokonywać
analizy tekstów artystycznych, filozoficznych i
socjologicznych za pomocą odpowiednich narzędzi
badawczych oraz prezentować wyniki swych prac;
posiada umiejętności badawcze pozwalające na
formułowanie problemów badawczych z zakresu
humanistyki, filozofii, literatury i sztuki
posiada umiejętności wykorzystywania interdyscyplinarnych
metod i narzędzi badawczych w analizie zjawisk kultury
współczesnej;
- kompetencji społecznych (K)
4
rozumie dynamikę rozwoju naukowego, kulturowego i
społecznego oraz śledzi nowe metody i paradygmaty
badawcze;
ponosi odpowiedzialność za ochronę dziedzictwa
kulturowego regionu, kraju i Europy
Efekty kształcenia studia II stopnia
Wiedza
-student zna współczesne pojęcia z zakresu…
- student posiada pogłębioną wiedzę z zakresu…
- student zna współczesne metodologie w obszarze…
- student posiada pogłębioną i szczegółową wiedzę w
zakresie…
Umiejętności
- student potrafi w samodzielny i krytyczny sposób
analizować zjawiska z obszaru…
- w analizie zjawisk i tekstów kultury wykorzystuje
współczesne teorie…
- w sposób pogłębiony interpretuje zjawiska kultury
uwzględniając ich kontekst…
- potrafi biegle wykorzystywać metodologię…
- potrafi zaprezentować ustnie wyniki swoich badań,
wygłosić referat, zabrać głos w dyskusji.
- potrafi skonstruować rozbudowaną wypowiedź pisemną
spełniającą standardy pracy naukowej
- potrafi biegle korzystać z literatury przedmiotu
Kompetencje społeczne
- samodzielnie i twórczo działa w kulturze, potrafi wykazać
celowość tych działań i opracować ich strategie
- kierując się stworzoną na podstawie swej wiedzy wizją
świata społecznego potrafi planować i uzasadniać swe
działania badawcze i społeczne
- prezentuje postawę szacunku i badawczej ciekawości
wobec różnorodnych zjawisk kultury
- wykazuje i stara się upowszechnić postawę tolerancji
wobec kulturowej odmienności
potrafi ze zrozumieniem i empatią angażować się w dialog
społeczny i międzykulturowy
Kryteria oceniania
Przykładowe metody oceniania zostały wyszczególnione na
samym dole dokumentu. Dodatkowo należy pamiętać, że:
Zajęcia kursowe
W tym przypadku należy sformułować udział procentowy w
ocenie końcowej oceny z pracy pisemnej, udziału w
5
zajęciach i egzaminu ustnego
Seminaria
W przypadku seminariów należy uwzględnić, że warunkiem
zaliczenia seminarium jest złożenie pracy dyplomowej.
Zajęcia konwersatoryjne
Aktywne uczestnictwo w zajęciach. Przygotowywanie
samodzielnych wystąpień prezentowanych podczas
zajęć. Praca pisemna (jedna w semestrze).
Student ma prawo do dwóch nieobecności na zajęciach
w czasie semestru. Dotyczy to zarówno nieobecności
związanych z chorobą, jak i z innych powodów. Trzecia
i czwarta nieobecność wymagają indywidualnego
zaliczenia zajęć. Większa liczba nieobecności
powoduje niezaliczenie zajęć i konieczność ich
powtarzania.
Literatura
Wykaz literatury
Źródła:
ofiary (tam i wtedy)
• Greif G., „…płakaliśmy bez łez…” Relacje byłych
więźniów żydowskiego Sonderkommando z Auschwitz,
przeł. Jan Kapłon, ŻIH, Warszawa 2001.
• Wśród koszmarnej zbrodni. Notatki więźniów
Sonderkommando, Oświęcim 1975.
• Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, tom 13.
Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek,
Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac Ewa wiatr, Barbara
Engelking, Alina Skibińska, Warszawa 2013.
sprawcy
• Auschwitz w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann
Paul Kremer ; [wybór tekstów, oprac. przypisów i notatek
biogr. Jadwiga Bezwińska i Danuta Czech ; przekł. z jęz.
niem. Eugenia Kocwa, Jerzy Rawicz], Oświęcim 2011.
• Autobiografia Rudolfa Hössa komendanta obozu
oświęcimskiego, Warszawa 1990.
• Sereny G., W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem
Treblinki, tłum. J.k. Milencki, Warszawa 2002.
Opracowania:
• Améry J., Resentymenty, w: idem, Poza winą i karą.
Próby przełamania podjęte przez złamanego, tłum. R.
Turczyn, Kraków 2007, s. 145-185. Derida J., On
Forgiveness w: idem, Cosmopoitanism and Forgivenes, z
francuskiego na angielski tłum. M. Dooley, M. Hughes,
London, New York 2003.
• Derrida J., Przebaczyć – nieprzebaczalne i
6
nieprzedawnialne, tłum. U. Herhorowicz, w: „Principia”
1999, nr XXIV-XXV. // Szaleństwo przebaczenia, „Gazeta
Wyborcza” nr 96, wydanie z dnia 22/04/2000
• Deselaers M. , "I nigdy oskarżony nie miał wyrzutów
sumienia?" : biografia Rudolfa Hössa, komendanta
Auschwitz, a kwestia jego odpowiedzialności przed
Bogiem i ludźmi, tłum. Juliusz Zychowicz, Oświęcim
2014
• Erber R., Sprawcy bez wyrzutów sumienia.
Samooszukiwanie i zmiana przekonań, w: Zrozumieć
Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu, red. L. S.
Newman, R. Erber, Warszawa 2009.
• Jasper K., Zróżnicowanie niemieckiej winy, w: Po upadku
Trzeciej Rzeszy. Niemieccy intelektualiści a tradycja
narodowa, wyb. i wstęp Jerzy W. Borejsza, Stefan H.
Kaszyński, Warszawa 1981, s. 115-145.
• K. Jaspers, Problem winy (1946). (Wprowadzenie do
cyklu wykładów o sytuacji duchowej w Niemczech),
przeł. J. Kałążny, w: Niemcy o sobie. Naród – państwo.
„Charakter narodowy” w oczach intelektualistów
niemieckich, wybór i wstęp Cz. Karolak, Poznań 1993, s.
40-46.
• Jaspers K., Problem winy, tłum. J. Garewicz, Warszawa
1982.
• Nietzsche F., „Wina”, „Nieczyste sumienie” i tym
podobne (Rozprawa druga), w: idem, Z genealogii
moralności, przeł. G. Sowiński, Kraków 2011.
• Ricoeur P., Wina, w: idem, Symbolika zła, tłum. S.
Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986, s. 96-149.
• Wigura, K., Filozofia, w: eadem, Wina narodów.
Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki,
Warszawa 2011, s. 122-220.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: